İVERÖNÜ KÖYÜ - Kıpše keğasıće

KIPS’’E KEĞASIÇ’E - къыпс"э къэгъасыкIэ

Yis’’exer: Adıg’e: Arab: برقوق,Tr:Erik İn: plum, Fr: prune,Rus: слива,Latin: Prunus domestica

Kıps’’eexer Asya`m, Awrupa`m kiç’ığe zetéfığexer, Japonya`m, Çin`ım kiç’ığe zetéfığexer re Kuzey Amerika`m kiç’ığe zetéfığexer h’une zefeşhafı 3 şı meh’ux. Asya, Awrupe şhafı zediş`iğıxer: Giant, Presedent, İtalyan, Sugar, Stanley, Karagöynük, Köstendi, Diamond,Wictoria re Ph’egul’ıxer ( Papaz, Ph’egul’, Ğunce, Hawran); Japonya – Çin şhafı zediş`iğıxer: Climax, Santa Rosa, Beauty, Formosa; Tığemıwo Amerika şhafı zediş`iğıxer:Golden Beauty we Robinson zetéfığexer tl’ıtem l’eiştıx.

ZI FAYE WO Ş`IÇ’ER

Kıps’’exeme yazetéfığe ş`ıç’eç’e yaqure wo zetéfığe meh’u. Ph’egul’ kıps’’eer febebs’’eı, Awrupa kıps’’exer ş`ımafer şıa zıbleç’ıre şıetağe, fabe şıetağe zıbleç’ıre ç’ıp’exeme neha değow kaşesıx. Zı zawle müşgu çıg’ı şhafıxeme ya fede kıps’’emi °C +7.2 yixe şıağem xetıxe Ph’egul’ıxer sehat 400- 500 , Japon kıps’’exer, sehat 600, Awrupe kıps’’exeri sehat1000 ım yipşe şıa yakudiyew şıyegorem zeğapsefın fay. Kıps’’exeme şıar zegoawore wah’ter nekığe kızeüxığom re müşqu kıpıç’ağor arı. Ay peé pase nekığe kızeuzıxıre ph’egul’ıre Japon kıps’’exer ş`ımefem re ğetxapem başere ştıre xeğoguxeme kaşıbğasınım wu téşınıhane şıt. Kızeüxığe nekığexer °C –2.2 re –0.6 em yézeğışümi müşqu ş`ane s’’ıquxeme °C –1.1 mre –0.6 em kızefexırem yiyağe psınç’e yirağaç’ı.

ZI FAYE YAT’E Ş`IÇ’E

Kıps’’em yat’e zexez’ı başe yiep. L’apse zeéz’ığe zereşıtıxem peé yat’er k’uwuşe mıh’um’i kışesışüx. Yat’er pşeh’oal’e zıh’urem kıps’’e çıg’ım yiğaş`e maé meh’u. Pşah’o be zıxel’ı yat’exeme Japon zetéfığexer neha yézeğı, neha yéqu. Ç’ığul’e yat’exeme P. domestica (Awrupe kıps’’e) re P. cerasifera (ph’egul’), psı başe zıemıtı woğu yat’exeme h’ırs’e lapse pkır kıps’’e xesıh debğat’ıshanç’e neha yéqu. Yaneha yéqure yatem yi PH’ ı 6.5’arı.

YİŞÖXEZ’AÇ’E

kıps’’e zetéfığexeme ya şöxez’aç’eç’e moreşte zetéfığe şıtıx: yéj şözıxezz’eşürexer, yej t’eöq şözıxezz’eşürexer, yéjırımç’e bğe fede şhafı şı meh’ux. Ay peé yej t’eöq şözıxezz’eşürexer, yéjırımç’e bğe xer bğat’sı zıh’uxerem ya nekığexer bğe kemıne şöyaxiz’enı peé axeme yadişiğe nekığe sape kezıtıxerer a xate ç’ıp’em yadedğat’ısın fay. Nekığe ç’em peé yadet’ğat’ısıtı kıps’’e çıg’xeme yanekığe kızeüxığor adere kıps’’exeme yanekığe kızüxığom téterazere zetéfığem şışe h’un fay, amırıme nekığexer bğe keneneştıx.

Yéj şözıxezz’eşürexer	yéj t’eöq şözıxezz’eşürexer		Yéjırımç’e bğexer Zétéfığ Nekığe ç’e şejığe
D’Agén	Santa Rosa	Laroda	R.C.d’Altham	Giant, R.C Wiolétté, Stanléy
Bawoy	Climax	Santa Rosa, Laroda	Formosa	Burbank,Santa Rosa, Laroda
California Blué	Aynalı	Papaz, Ph’egul’	Présidént	Éarly Laxton’s
Czaré	Ph’egul’	Hawran	R.C Wiolétté	Giant, R.C.d’Altham Stanléy
Éarly Mirabéllé	Hawran	Ph’egul’	Burmosa	Santa Rosa
Gérman Pruné	Papaz	Aynalı	Sungold	Laroda
Monarch			Duarté	Réd Héart, Laroda, Réubénnél
Stanléy			Réd Héart	Burbank, Santa Rosa, Laroda, Nubiana
Giant			Laroda	Santa Rosa, Réd Héart
Sugar			Burbank	Santa Rosa, Formosa, Burmosa, Réd Héart, Laroda
Wictoria			Climax	Santa Rosa, Laroda
Yéllow Égg			Wickson	Santa Rosa
Kara Göynük			Grand Prix	İmpérial Épinéusé
Kösténdil			İmpérial Épinéusé	Bélla di Lawino
Üryani
Kıps’’e şüs’’e
D’ Agén
Anna Spath

ĞABEĞON

Naha beremç’e xesıh yaş`ızı yağabağo. yikutame pımıwupş`e yat’em et’ağeç’e woğabeğoşü. Kelem xesıhır çıg’ıjıxeme neha yaqu. Kıps’’er hırs’em xesıhı faş`ı.

ZITÉÇ’IĞEXER

Ç’E ZITÉÇ’IĞEXER

MYROBOLAN KIPS’’E

Te Ph’egul’ zét’ore Türk bzeç’e Can erik, Prunus cerasifera zetéfığeme yaxetı l’epkı şhaxer yipere s’’ıfıjıxemi yağat’ısew yaş`e şıtığ. Yat’e lebı, woteğo yat’exeme yaqu. Has’’ wus’’ıxemre l’apse şünım, woğum yézeğı.

Myrobolan

Myrobolan kıps’’e ç’esıjxer Awrupa (P.domestica) re Japon (P.salicina) l’epkım yizetéfığexemre zezeğıxemi ph’egul’ıre kıs’exeme yanıjı pş`ınır yéqurep.

Myrobolan ç’esıjıxeme yaşıu kıps’’e xesıh zıfepş`ırem kıps’’e çıg’ıxer yınew yikutamexer zeeç’ığe meh’ux. Çıg’ıxeme yağaş`exeri be meh’u.

MARİANNA KIPS’’E

Mı nıjır P.ceresifera mre P.munsoniana’mım hibrit h’uğeç’e yéj yéje fızegum kihağew gul’ate şıt. Yét’e lebım değow kışısıre mı nıjır yeğaasağe zetéfığexeme ya yézeğıç’eri naha beremç’e değo yéq`ö meh’u. Şhaç’erem President zetéfığem yézeğırep. Yimüşquxer pl’ıjı s’ıqu meh’u.

KIS’E Ç’ESIJ

Kıps’’eem peé nıko qoaş`e yie zı nıjı. Fabe tın zie yat’xeme yaqu. Zağore kıps’’e zetéfığexeme yazeğırep kıs’em xesıx feş`ığe kıps’’exeme pase müşqu yaş`e fejex, ya müşquxeri pase met’ığox. Has’’ wus’’ zequğe yat’exeme, kıps’’e keğesını peé kıs’e ç’esıxer nıjı femış`ığen fay.

ZENDAL Ç’ESIJ

Has’’ wus’’ be zıdeşıe ç’ıp’exeme, pşah’o be zıxel’ı yat’exeme kaşıbğasıştı kıps’’eexemç’e doğe zı nıjı feh’une şıt. Japon kıps’’e zetéfığexer mı ç’esıjıxeme yaşıu Awrupe kıps’’exeme yanehı şü`e xah’o yie feh’o şıt. Fabew yét’ef zıxel’ı yat’exeme yaqu. Zendal yişıu tétı xesıhxeme ya kıps’’exeme ya müşquxeme, değo yafiş`e meh’u.

H’IRS’E Ç’ESIJ

D’Agen fede zağore zetéfığexer h’ırs’e ç’esısıjım yişıu xesıhı feaş`ızı kağası. H’ırs’e ç’esıjır kıps’’em peé fezegu qoaş`ağe yie zı nıjı feh’u. Ğugew, yét’ef xel’e, müjal’e yat’exeme yaqu, yazeğı. H’ırs’em değat’ıhağe kıps’’eme yaşü`ığe fızegum yité şü`ığe yie meh’u.

KLON NI JIXER

PİXY

l’h’ançew zı nıjı. Pixy nıjım değat’ıshağe kıps’’exeme ya yinı h’uç’e %30 neha s’’ıqu yéş`ı. Ay peé kıps’’e çıg’ıxer neha zepeblağe meh’uzı xatem kıps’’e çıg’ı be yéfe. Zı dekarım 100-200 çıg’ı téfe. Kıps’’e zetéfığe pstewumi yéqu. Mı nıjım deş`ıhağe kıps’’exeme yil’esı t’`um müşqü kıpıç’e feje. müşquxeme yayını h’uç’emi yéqu. Pixy ç’esıj nıjım değat’ıshağe kıps’’em yimüşqu kıps’’exeme ya şeşığu bew, aşü`ı meh’ux.

Myrobolan B

kıps’’e zetéfığexeme beç’e yazeğı. Stool Bed Layering xeme ph’e yikutame pımıwupç’e yat’em ét’ağeç’e woğabeğoşü. Kıps’’e zetéfığexeme yenaha berem yéqu. Stool Bed Layering yikutame pımıwupç’e yat’em ét’ağeç’e woğabeğoşü. kutame pıwupş`ığe éuğeç’e zıwubıtırem yi % maé.

qoaş`e yie kitırer be çıg’ı meh’ux. Woğum re ç’ığul’e yat’e şabem doğe yézeğıx.

Myrobolan GF-31

qoş`eşüxe yie zı nıjı. yikutame pımıwupş`e yat’em et’ağeç’e woğabeğoşü..

Marianna GF 8-1

Mı nıjır yat’e woteğum şewublağe, pşehoal’e yat’e. Yat’ef zıxel’ı yat’e, yat’e lebım fede yat’e ş`ıç’e şhafı beme yaqu. Yat’e woteğum yiyézeğıç’eç’e Myrolandan nım naha şüe şıt. Müşqu be kite çıg’ıxer yéş`ı. yikutame pımıwupş`e yat’em et’ağeç’e, yikutame s’’ıne pıwupş`ığe éuğeç’e rehate woğabeğoşü.

XATE ĞATEREZIÇ’E

Ş`ımafer febebs’’e zıbleç’ıre xeğeguxeme bjıham, ş`ımafer şıa zıbleç’ıre xeğeguxeme ğetxapem çıg’ı s’’ıquxer ğat’sığen fay. Kıps’’e xate ç’ıştı xatem yiyat’e çıg’ıxer wumığat’ısı rap’ş`e maze 1-2 yipe h’uştıme bjıham k’uwo jöağew psı éç’ıp’e fayeme psı eç’ıp’ere psı éğahap’exer feş`ığe ğaharezığen fay.

Çıg’ı s’’ıquxer zışıdğat’ışıstı ş`ıguxeme ğal’eğoaç’e zıfet’ç’ırem kışnewujı yazepeşıjağe cm 60 x 60. h’une cm 50. yik’uwağe k’ubanexer t’ığen fay.

Dğat’ısıreme yazepeşıjağe fızegur metre 4x5, 5x5, 6x6 amırıme metre 7x7 huşt. Ğat’ısığom yape çıg’ı s’’ıquxeme yapl’ığe, yal’apsexer pıwupş`ığe, yiatığağe cm 80- 100. bleç’ıre kutame yieme kutame 2-3 yipşe kenere ç’ıhağer pıwupş`ığe ğaharezığen fayex. Çıg’ı s’’ıqu ğat’ısınır, pkew diığe ğat’ısığe xesıh zıfeşığem cm.10 yat’ şıum kıténene ğat’ısğen fayex. Ğat’ısığom k’ubanem yiqos’’ı bılım yébzı sığer kiç’ığe yat’em xeğaquhağe k’ubanem yiş`eğı yitekoağe kelıjıreri çıg’ır k’ubanem zidğat’ısha kışnewujı yil’apsexeme yatéttekojışt. Ğat’ısığom kışnewujı pse psı édğhajınızı ph’e éğawuko yafeç’ıjışt. yej t’eöq şözıxezz’eşürexer, yéjırımç’e bğexemç’e xate bğat’ısı zıhurem çıg’ı 8 ım zı ç’e şejığe yafeh’une kıps’’e çıg’ı yaxedğat’ıshagorem ğat’ısığen fay.

YİL’ES YÉPL’IÇ’E

YAT’E LEJIN :

kıps’’e xatexer bjıham ze, ğetxapem t’`u fedize şece jöğen fay. Ğetxapem çıg’ıxeme ya pkı ş`eğıxer cüçöğen fay.

PSI EĞAHAN :

zı yil’esım mm 750 neha maé kızeşxıre xeğoguxeme zı ğaterezığeç’eç’e ğemafe mazexeme psı yaéğahağen fay. Jöneğu mazem yiznıkorem kışnewujı şıféjew bjıha woşxıxer keşxıne féjefe yat’em yiş`ıç’em yépxığe 8 – 10 éğahağu fedize psı yaébğehan faye huşt.

YÉBZI YÉTIN :

Kıps’’e çıg’ıxeme yaptıştı yébzır yat’em yianalizı kiç’ıremç’e hésapı ş`ığe yétığen fay. Yébzım yibağe çıg’ım yinıbjı, kıpıç’erem yibağe, yat’em yiş`ıç’e yépxığe şıt. Kimya yébzıxeme yaşışe fosfor, potasyum yébzıxer ş`ımafem yişha; azot yébzıri ş`ımafem yikışnewujı ğetxapem yaxeh’oğu femıje rap’ş`e yétığen fay. Azot yébzıxer çıg’ım yixeh’oğu yişüağe yéç’ı, bor re kalsiyum yébzıxer kapıç’ere müşqum xah’o feş`ı doğu yéş`ıx. Yil’es kesi ton 2 – 3 blım yébzı sığe yéptıme yüş`ağe yéç’ı. Yil’esı t’`um ze yéptıştı mineral yébzı wus’ışöem yat’em yifizik ş`ıç’e yiwuzenç’ınç’e değu.

H’OİN:

Modifiyé tépl’aç’e yie h’oiç’e kıps’’e zetéfığe pstewumi neha doğe yéqu. Yenaha zequrer Japon kıps’’exeme ya kutamexer zepimiş`ıne qoaş`e yiew kutame pkewuxer feş`ınım yépesığe wu fesakın fay.

Zağore zetéfığexer zade, zağorexeri zeez’ığe zereç’ırem peé ya h’oiç’e yaş`ıç’eme yapxığe h’un fay. Zı Japon kıps’’e zetéfığe h’ure Santa Rosa we Wickson kıps’’er zade zerç’ırem peé, axeme zeez’ığe ş`ıç’em yiribğaqone yiwujı wütıne meh’u. Burbank kıps’’e zetéfığeri zeez’ığe zereç’ırem peé neha zade bğaç’ıne yiwujı wütıne meh’u.

Yapere yını h’uğo ğem yikışnewujıre ş`ımafem yibğuxemç’e zexeç’ığe kutamexer pkışüxem cm 40-75 peşıje pıtıwupş`ıştıx. Ph’e h’uğe kutemexemre adere wuzfemıyeştı kutamexer pıtıwpş`ınızı xetxıştıx. Kışnewujım yémıqure wuzfemiyeştı kutemexeri xexığe, kutame yinıxemre kutame s’’ıquxeme ş`ıç’e ğaterezığe yétıjığe th’oiğe huştıx.

MÜŞQU ĞAÉP’AÇ’E :

Kıps’’e müşquxer ujüşe kızpıç’erem, a ş`aç’eç’e, maçine ş`aç’eç’e, kimya azeğuç’e bğaép’em wol’ei. Naha beremç’e Japon kıps’’e zetéfığexemre zağore ph’egul’xeme başe kapeç’ezı çıg’ım woteğu feh’ux. Şhaç’erem ph’egul’ıxer zağore wuğoyığe zereh’urem peé wuğoyikesi ğaép’ağe meh’u. Adere kıps’’e zetéfığexer a ç’e bğaterezıne, yikıpıç’eğu Mekuwoğ mazem kışnewujı yazepeşıjağe cm 5 ım zı kıps’’e müşqu pıl’ı h’une kebbğanenızı aderexer pıpçıştıx.

Maçineç’e bğap’eénı peé müşquxeme ya ç’exer pıte mıh’uxe rapş`e çıg’ım yipkışüxe ğal’el’nıç’e meh’u.

Kimyaç’e bğap’eénı peé nekığe kızeuxığom DN – 289, Elgerol 30 amırıme Elgerol 318 azeğuç’e meh’u.

KIPS’’E ZETÉFIĞEXER

PH’EGUL’IXER

Şüh’ant’ew yaşxı yawuxıre ph’egul’ıxeme ya müşquxer Melıl’feoğu – Jöneğu mazem yawğoyıx.

T’ığoağe yawuxıre Aynalı zetéfığer Mekuwoğu mazem yifızegu yawğoyıx. Çıg’ıxeme ya kutamexer zepeblağexe be kutame zeez’ığe yie, m 4-8 fedize atığe meh’ux.

Papaz

yimüşqu yinığe fızegum yite (gram 15-17) h’uraye, yıişö wus’’şö ç’aps’’e lıde şıt. Psı éte aşüe ş`ane zegowute meh’u. yéj t’eöq

şözıxezz’eşüreme yaşış. Yaş`ere yenaha doğe, yinekığe şöxezz’ejıre şejığer Aynalı zetéfığem yişejığexer arı.

PH’EGUL’

Papazım neha h’uraye şıt wus’ışö cefew, xafe, psı éte yilı p’aé şıt.zıt’ığoaxerem neha değu meh’u. Zı müşqum yifızeguğe woteğuğe gram 15-20. Yéj şözıxezz’ejıreme yaşış.

Kebap

Papaz re Can’ım nehayine müşqu (gram 10-13) téunç’ağe, h’uraye wus’ışö ç’ps’e lıdew aşüı meh’u.

Hawran

Papazım mafe 10-15 yikışnewujı yağoyıx. Yıişö wus’ışö cefe, zım yiwoteğuğe gram 17-20 keqo, t’eöq xafe şıt. Yişö aderexeme wuzapl’ırem neha p’aé, yiç’exer s’’ıqux. Yéj zığat’emıjırexeme yaşış.

Aynalı

Müşqur ğojı şöem yişıu nequşha pl’ıjı yie şıt. Psı éte xafe zı müşqum yiwoteğuğe gram 35-40 keqo. Yéj şözıxezz’ejıreme yaşış.

JAPON KIPS’’EXER

Formosa

yı zı müşqum yiwoteğuğe gram 55-60 keqoew gum fede ş`ıç’e yie ğojı işöem yişıu more pl’ıjışö şıt. Yimüşqu lı ğojışöew psı éte aşüe me pixe meh’u. Mek’uwoğ mazem kışnewujı pşxıne meh’ux. Yinekığe şöxiz’enı peé Santa Rosa, Wickson re Beauty kıps’’e zetéfığexeme ya nekığe şejıxer yéqu.

Santa Rosa Formasa mre are zedeh’uxe zı müşqu woteğuğe gram 55-60 keqoe zı zetéfığe şıt. Yişö more ç’aps’’e, pşeğaşö tépl’ daxe yie meh’u. Müşqum yilı şepl’ı ç’aps’’aşö-pl’ıje,aşüe,me pixe pısı éte meh’u. Yinekığexer yiğat’emını peé Formosa, Methley, Burmosa, Beaty, Golden Japon amırıme Wickson nekığe şejığe xeme şöxaz’e.

Climax

Formosa zetéfığem zı thamafe yikışnewujı pşxıne meh’u. Müşquxer ç’enç’em fede, yişö pl’jı, moraşö ğojı fıkadexer xese şö ujü yie meh’u. Müşqum yilı ğojışö, psı éte şabe, me aşü`ı be pixe fızegu aşü`ığaç’e él’e şıt. Yinekığeme şöyaxiz’enı peé Santa Rosa kıps’’e zetéfığe nekığem yişejıxer yéqu.Yaşere mı zetéfığexeme yapemış`e Bez’ewoğu mazem yifızegu pşxıne h’ure Red Heart, Bez’ewoğu mazem kışnewujı pşxışüne kesıre Burbank; Şışhah’u mazem yifızegu t’ığore Daurte, Reubunnel, Burmosa, Nubiana, Laroda re Wickson fede l’ep’`ağe yie kıps’’e zetéfığexer kéğası féjağex.

AWRUPA KIPS’’EXER

naha beremç’e yağağumi s’’ıne wuxınım yéquxeri şıex. Yéj şözıxezz’ejıreme yaşış. Çıg’ıxeme ya kutamexer ze peşıjexe kutame zade. Kutame zeeç’ığe, kutame kewfexığe ş`ıç’e yea meh’ux. Ya atığağe metre 12 fedize meh’uşü.

Stanley

Şışhah’u mazem yiyıç’ığom kesı. Yı zı müşqu woteğuğe gram 58 fedize keqo. Ç’enç’em fede more, şüs’’aşö meh’u. Müşqu lır ğojı,ş`ane,aşü`ı meh’u.

Giant

Şışhah’u mazem yifızegu kesı. Yı zı müşqum yiwoteğuğe gram 55, pl’ıjı, more ç’aps’’aşö,aşü`ı meh’u

President

Bez’ewoğ mazem kışnewujı kesı. Çıg’ım be dede kıpeç’e. şap’em cade şaşefe yawubıte zı kıps’’e zetéfığ. Yimüşquxer h’uraye,pşağo téte. pl’ıjışö, fızegu aşü`ığaç’e yiew, zı müşqum yiwoteğuğe gram 40-50 yafızegu keqo.

Sugar

Bez’ewoğu mazem kışnewujı kesı. zı müşqum yiwoteğuğe gram 40-50 yafızegu keqo meh’u. Müşquxer ç’enç’em fede, pl’jı, moreşö pşağo téte meh’u. Müşqum yilı ğojışö, psı éte aşü`ı, t’eöq me aşü`ı pixe şıt.

KIPS’’EXEME YA SIMECAĞEXER YAYAĞE YÉZĞAÇ’IREME YAPE KEÇ’IÇ’E

Kıps’’e k’upse hamluw (Cydia Funebrana): kıps’’e k’upse hamluw müşqum yiç’ı kıxeç’ıp’em yiujıxemç’e, müşqu t’`um yizenesığom müşqum yiqos’’ı yéhax. Jöneğu mazem yapere thamafem şewuble hant’ırap’iyi h’uğexe müşqum keç’ıjıxezı Mekuwoğu mazem yikışnewujı nesıfe müşquxeme yayağe yirağaç’ı. A ş`aç’eç’e yape wukeç’ıne zıh’uç’e hamluw zıxesı kıps’’ee müşquxer zırıze yaxeçığe, ğoyığexe k’uwe kubane ş`ığe ay yitekoağexe, yat’e ş`eğım et’eğen fayex. Kimya azeğuç’e yape keç’ıç’er; Phosalone, Azinphos Methyl amırıme Carbaryl azeğum şışe gram 200 ır lt. 100 psım xeğaquhağe çıg’ım yimüşquxeme ya téwutxeğen fay.

Kıps’’e bje ph’exı(Hoplocampa flawa L.): Hamluw larwa, kıps’’e müşqum yiyınağe noh’ute s’e fedizı zıh’ure ğoem yéğonızı müşqu h’une fejağexer kiréğatekoxıx. Kıps’’e müşqum yiç’e qos’’ır yireşxıç’ı. Kıps’’e bje ph’exı zépl’eğul’`erem ş`ımafem xatem yiyat’e lejığen fay areşteç’e maé pş`ım l’eiştıx. Kimyaazeğuç’e yape keç’ıç’e; nekığe kızeuxığoem amırıme nekığe thapexer pıtekune zıfejerem Parathion Methyl, Endosülfan, Phosalone amırıme Azinphos-Methyl fede zıxel’ı azeğuxeme yaşışe ml. 200 er lt.100 psım xeğaquhağe çıg’ıxeme değo yatéwutxeğen fay.

Zıtxığer

Hatko Nuri Ersoy

Telif hakk tarafıma aittir basım ve yayını izine tabidir.

къыпцIээхэр асяIм, аурупаIм къикIыгъэ зэтефыгъэхэр, жапоняIм, чъинIым къикIыгъэ зэтефыгъэхэр рэ къузэy амэрикъаIм къикIыгъэ зэтефыгъэхэр хъунэ зэфэшхьафы 3 шы мэхъух. ася, аурупэ шхьафы зэдишIигъыхэр: гиант, прэсэдэнт, италян, сугар, станлэy, къарагоyнукъ, къостэнди, диамонд,уиджториа рэ пхъэгулъыхэр ( папаз, пхъэгулъ, гъунджэ, хьауран); жапоня – чъин шхьафы зэдишIигъыхэр: джлимах, санта роса, бэаутy, формоса; тыгъэмыо амэрикъа шхьафы зэдишIигъыхэр:голдэн бэаутy уэ робинсон зэтефыгъэхэр тлъытэм лъэиштых.

зы фае о шIыкIэр
къыпцIэхэмэ язэтефыгъэ шIыкIэкIэ якIурэ о зэтефыгъэ мэхъу. пхъэгулъ къыпцIээр фэбэбцIэы, аурупа къыпцIэхэр шIымафэр шыа зыблэкIырэ шыэтагъэ, фабэ шыэтагъэ зыблэкIырэ кIыпIэхэмэ нэхьа дэгъоу къашэсых. зы заулэ мушгу чъыгы шхьафыхэмэ я фэдэ къыпцIэми °дж +7.2 ихэ шыагъэм хэтыхэ пхъэгулъыхэр сэхьат 400- 500 , жапон къыпцIэхэр, сэхьат 600, аурупэ къыпцIэхэри сэхьат1000 ым ипшэ шыа якъудиэу шиэгорэм зэгъапсэфын фаy. къыпцIэхэмэ шыар зэгоаорэ уахътэр нэкъыгъэ къызэухыгъом рэ мушкIу къыпыкIагъор ары. аy пэе пасэ нэкъыгъэ къызэузыхырэ пхъэгулъырэ жапон къыпцIэхэр шIымэфэм рэ гъэтхапэм башэрэ штырэ хэгъогухэмэ къашыбгъасыным у тешыныхьанэ шыт. къызэухыгъэ нэкъыгъэхэр °дж –2.2 рэ –0.6 эм yезэгъышъуми мушкIу шIанэ цIыкIухэмэ °дж –1.1 мрэ –0.6 эм къызэфэхырэм иягъэ псынкIэ ирагъакIы.

зы фае ятIэ шIыкIэ
къыпцIэм ятIэ зэхэдзы башэ иэп. лъапсэ зэедзыгъэ зэрэшытыхэм пэе ятIэр куушэ мыхъум'и къышэсышъух. ятIэр пшэхъоалъэ зыхъурэм къыпцIэ чъыгым игъашIэ мае мэхъу. пшахъо бэ зыхэлъы ятIэхэмэ жапон зэтефыгъэхэр нэхьа yезэгъы, нэхьа yекIу. кIыгъулъэ ятIэхэмэ п. домэстиджа (аурупэ къыпцIэ) рэ п. джэрасифэра (пхъэгулъ), псы башэ зыэмыты огъу ятIэхэмэ хъырцэ лапсэ пкъыр къыпцIэ хэсыхь дэбгъатIысхьанкIэ нэхьа yекIу. янэхьа yекIурэ ятэм и пхъ ы 6.5'ары.

ишъохэдзакIэ
къыпцIэ зэтефыгъэхэмэ я шъохэдзакIэкIэ морэштэ зэтефыгъэ шытых: yеж шъозыхэздзэшъурэхэр, еж тIэоq шъозыхэздзэшъурэхэр, yежырымкIэ бгъэ фэдэ шхьафы шы мэхъух. аy пэе еж тIэоq шъозыхэздзэшъурэхэр, yежырымкIэ бгъэ хэр бгъатIсы зыхъухэрэм я нэкъыгъэхэр бгъэ къэмынэ шъояхидзэны пэе ахэмэ ядишигъэ нэкъыгъэ сапэ къэзытыхэрэр а хатэ кIыпIэм ядэдгъатIысын фаy. нэкъыгъэ кIэм пэе ядэтIгъатIысыты къыпцIэ чъыг'хэмэ янэкъыгъэ къызэухыгъор адэрэ къыпцIэхэмэ янэкъыгъэ къызухыгъом тетэразэрэ зэтефыгъэм шышэ хъун фаy, амырымэ нэкъыгъэхэр бгъэ къэнэнэштых.

Yéj şözıxezz’eşürexer	yéj t’eöq şözıxezz’eşürexer		Yéjırımç’e bğexer Zétéfığ Nekığe ç’e şejığe
D’Agén	Santa Rosa	Laroda	R.C.d’Altham	Giant, R.C Wiolétté, Stanléy
Bawoy	Climax	Santa Rosa, Laroda	Formosa	Burbank,Santa Rosa, Laroda
California Blué	Aynalı	Papaz, Ph’egul’	Présidént	Éarly Laxton’s
Czaré	Ph’egul’	Hawran	R.C Wiolétté	Giant, R.C.d’Altham Stanléy
Éarly Mirabéllé	Hawran	Ph’egul’	Burmosa	Santa Rosa
Gérman Pruné	Papaz	Aynalı	Sungold	Laroda
Monarch			Duarté	Réd Héart, Laroda, Réubénnél
Stanléy			Réd Héart	Burbank, Santa Rosa, Laroda, Nubiana
Giant			Laroda	Santa Rosa, Réd Héart
Sugar			Burbank	Santa Rosa, Formosa, Burmosa, Réd Héart, Laroda
Wictoria			Climax	Santa Rosa, Laroda
Yéllow Égg			Wickson	Santa Rosa
Kara Göynük			Grand Prix	İmpérial Épinéusé
Kösténdil			İmpérial Épinéusé	Bélla di Lawino
Üryani
Kıps’’e şüs’’e
D’ Agén
Anna Spath

гъабэгъон
нахьа бэрэмкIэ хэсыхь яшIызы ягъабагъо. икъутамэ пымыупшIэ ятIэм этIагъэкIэ огъабэгъошъу. къэлэм хэсыхьыр чъыгыжыхэмэ нэхьа якIу. къыпцIэр хьырцэм хэсыхьы фашIы.

зытекIыгъэхэр

кIэ зытекIыгъэхэр

мYроболан къыпцIэ
тэ пхъэгулъ зетIорэ туркъ бзэкIэ джан эрикъ, прунус джэрасифэра зэтефыгъэмэ яхэты лъэпкъы шхьахэр ипэрэ цIыфыжыхэми ягъатIысэу яшIэ шытыгъ. ятIэ лэбы, отэгъо ятIэхэмэ якIу. хьацI уцIыхэмрэ лъапсэ шъуным, огъум yезэгъы.

мyроболан
мyроболан къыпцIэ кIэсыжхэр аурупа (п.домэстиджа) рэ жапон (п.салиджина) лъэпкъым изэтефыгъэхэмрэ зэзэгъыхэми пхъэгулъырэ къыцэхэмэ яныжы пшIыныр yекIурэп.
мyроболан кIэсыжыхэмэ яшыу къыпцIэ хэсыхь зыфэпшIырэм къыпцIэ чъыгыхэр инэу икъутамэхэр зээкIыгъэ мэхъух. чъыгыхэмэ ягъашIэхэри бэ мэхъу.

марианна къыпцIэ
мы ныжыр п.джэрэсифэра мрэ п.мунсониана'мым хьибрит хъугъэкIэ yеж yежэ фызэгум къихьагъэу гулъатэ шыт. YетIэ лэбым дэгъоу къышысырэ мы ныжыр егъаасагъэ зэтефыгъэхэмэ я yезэгъыкIэри нахьа бэрэмкIэ дэгъо yеqIо мэхъу. шхьакIэрэм прэсидэнт зэтефыгъэм yезэгъырэп. имушкIухэр плъыжы цыкIу мэхъу.

къыцэ кIэсыж
къыпцIээм пэе ныкъо кIоашIэ иэ зы ныжы. фабэ тын зиэ ятIхэмэ якIу. загъорэ къыпцIэ зэтефыгъэхэмэ язэгъырэп къыцэм хэсых фэшIыгъэ къыпцIэхэмэ пасэ мушкIу яшIэ фэжэх, я мушкIухэри пасэ мэтIыгъох. хьацI уцI зэкIугъэ ятIэхэмэ, къыпцIэ къэгъэсыны пэе къыцэ кIэсыхэр ныжы фэмышIыгъэн фаy.

зэндал кIэсыж
хьацI уцI бэ зыдэшыэ кIыпIэхэмэ, пшахъо бэ зыхэлъы ятIэхэмэ къашыбгъасышты къыпцIээхэмкIэ догъэ зы ныжы фэхъунэ шыт. жапон къыпцIэ зэтефыгъэхэр мы кIэсыжыхэмэ яшыу аурупэ къыпцIэхэмэ янэхьы шъуIэ хахъо иэ фэхъо шыт. фабэу yетIэф зыхэлъы ятIэхэмэ якIу. зэндал ишыу теты хэсыхьхэмэ я къыпцIэхэмэ я мушкIухэмэ, дэгъо яфишIэ мэхъу.

хъырцэ кIэсыж
д'агэн фэдэ загъорэ зэтефыгъэхэр хъырцэ кIэсысыжым ишыу хэсыхьы фэашIызы къагъасы. хъырцэ кIэсыжыр къыпцIэм пэе фэзэгу кIоашIагъэ иэ зы ныжы фэхъу. гъугэу, yетIэф хэлъэ, мужалъэ ятIэхэмэ якIу, язэгъы. хъырцэм дэгъатIыхьагъэ къыпцIэмэ яшъуIыгъэ фызэгум ите шъуIыгъэ иэ мэхъу.

кълон ны жыхэр

пихY
лъхъанчъэу зы ныжы. пихy ныжым дэгъатIысхьагъэ къыпцIэхэмэ я ины хъукIэ %30 нэхьа цIыкIу yешIы. аy пэе къыпцIэ чъыгыхэр нэхьа зэпэблагъэ мэхъузы хатэм къыпцIэ чъыгы бэ yефэ. зы дэкъарым 100-200 чъыгы тефэ. къыпцIэ зэтефыгъэ пстэуми yекIу. мы ныжым дэшIыхьагъэ къыпцIэхэмэ илъэсы тIIум мушqу къыпыкIэ фэжэ. мушкIухэмэ яины хъукIэми yекIу. пихy кIэсыж ныжым дэгъатIысхьагъэ къыпцIэм имушкIу къыпцIэхэмэ я шэшыгъу бэу, ашъуIы мэхъух.

мyроболан б
къыпцIэ зэтефыгъэхэмэ бэкIэ язэгъы. стоол бэд лаеринг хэмэ пхъэ икъутамэ пымыупкIэ ятIэм етIагъэкIэ огъабэгъошъу. къыпцIэ зэтефыгъэхэмэ енахьа бэрэм yекIу. стоол бэд лаеринг икъутамэ пымыупкIэ ятIэм етIагъэкIэ огъабэгъошъу. къутамэ пыупшIыгъэ еугъэкIэ зыубытырэм и % мае.
кIоашIэ иэ къитырэр бэ чъыгы мэхъух. огъум рэ кIыгъулъэ ятIэ шабэм догъэ yезэгъых.

мyроболан гф-31
кIошIэшъухэ иэ зы ныжы. икъутамэ пымыупшIэ ятIэм этIагъэкIэ огъабэгъошъу..

марианна гф 8-1
мы ныжыр ятIэ отэгъум шэублагъэ, пшэхьоалъэ ятIэ. ятIэф зыхэлъы ятIэ, ятIэ лэбым фэдэ ятIэ шIыкIэ шхьафы бэмэ якIу. ятIэ отэгъум иyезэгъыкIэкIэ мyроландан ным нахьа шъуэ шыт. мушкIу бэ къитэ чъыгыхэр yешIы. икъутамэ пымыупшIэ ятIэм этIагъэкIэ, икъутамэ цIынэ пыупшIыгъэ еугъэкIэ рэхьатэ огъабэгъошъу.

хатэ гъатэрэзыкIэ
шIымафэр фэбэбцIэ зыблэкIырэ хэгъэгухэмэ бжыхьам, шIымафэр шыа зыблэкIырэ хэгъэгухэмэ гъэтхапэм чъыгы цIыкIухэр гъатIсыгъэн фаy. къыпцIэ хатэ кIышты хатэм иятIэ чъыгыхэр умыгъатIысы рапIшIэ мазэ 1-2 ипэ хъуштымэ бжыхьам куо жъуагъэу псы екIыпIэ фаемэ псы экIыпIэрэ псы егъахьапIэхэр фэшIыгъэ гъахьарэзыгъэн фаy.
чъыгы цIыкIухэр зышыдгъатIышысты шIыгухэмэ гъалъэгъоакIэ зыфэтIкIырэм къышнэужы язэпэшыжагъэ джм 60 х 60. хъунэ джм 50. икууагъэ кубанэхэр тIыгъэн фаy.
дгъатIысырэмэ язэпэшыжагъэ фызэгур мэтрэ 4х5, 5х5, 6х6 амырымэ мэтрэ 7х7 хьушт. гъатIысыгъом япэ чъыгы цIыкIухэмэ яплъыгъэ, ялъапсэхэр пыупшIыгъэ, иатыгъагъэ джм 80- 100. блэкIырэ къутамэ иэмэ къутамэ 2-3 ипшэ къэнэрэ кIыхьагъэр пыупшIыгъэ гъахьарэзыгъэн фаех. чъыгы цIыкIу гъатIысыныр, пкъэу диыгъэ гъатIысыгъэ хэсыхь зыфэшыгъэм джм.10 ятI шыум къытенэнэ гъатIысгъэн фаех. гъатIысыгъом кубанэм икIоцIы былым yебзы сыгъэр къикIыгъэ ятIэм хэгъакIухьагъэ кубанэм ишIэгъы итэкъоагъэ къэлыжырэри чъыгыр кубанэм зидгъатIысхьа къышнэужы илъапсэхэмэ ятеттэкъожышт. гъатIысыгъом къышнэужы псэ псы едгъхьажынызы пхъэ егъаукъо яфэкIыжышт. еж тIэоq шъозыхэздзэшъурэхэр, yежырымкIэ бгъэхэмкIэ хатэ бгъатIысы зыхьурэм чъыгы 8 ым зы кIэ шэжыгъэ яфэхъунэ къыпцIэ чъыгы яхэдгъатIысхьагорэм гъатIысыгъэн фаy.

илъэс YеплъыкIэ

ятIэ лэжын :
къыпцIэ хатэхэр бжыхьам зэ, гъэтхапэм тIIу фэдизэ шэджэ жъугъэн фаy. гъэтхапэм чъыгыхэмэ я пкъы шIэгъыхэр джуцогъэн фаy.

псы эгъахьан :
зы илъэсым мм 750 нэхьа мае къызэшхырэ хэгъогухэмэ зы гъатэрэзыгъэкIэкIэ гъэмафэ мазэхэмэ псы яегъахьагъэн фаy. жъунэгъу мазэм изныкъорэм къышнэужы шыфежэу бжыхьа ошхыхэр къэшхынэ фежэфэ ятIэм ишIыкIэм yепхыгъэ 8 – 10 егъахьагъу фэдизэ псы яебгъэхьан фае хьушт.

Yебзы Yетын :

къыпцIэ чъыгыхэмэ яптышты yебзыр ятIэм ианализы къикIырэмкIэ хьесапы шIыгъэ yетыгъэн фаy. Yебзым ибагъэ чъыгым иныбжы, къыпыкIэрэм ибагъэ, ятIэм ишIыкIэ yепхыгъэ шыт. къимя yебзыхэмэ яшышэ фосфор, потасюм yебзыхэр шIымафэм ишхьа; азот yебзыри шIымафэм икъышнэужы гъэтхапэм яхэхъогъу фэмыжэ рапIшIэ yетыгъэн фаy. азот yебзыхэр чъыгым ихэхъогъу ишъуагъэ yекIы, бор рэ къалсиюм yебзыхэр къапыкIэрэ мушкIум хахъо фэшIы догъу yешIых. илъэс къэси тон 2 – 3 блым yебзы сыгъэ yептымэ yушIагъэ yекIы. илъэсы тIIум зэ yептышты минэрал yебзы уцышъоэм ятIэм ифизикъ шIыкIэ иузэнкIынкIэ дэгъу.

хъоин:
модифие теплъакIэ иэ хъоикIэ къыпцIэ зэтефыгъэ пстэуми нэхьа догъэ yекIу. енахьа зэкIурэр жапон къыпцIэхэмэ я къутамэхэр зэпимишIынэ кIоашIэ иэу къутамэ пкъэухэр фэшIыным yепэсыгъэ у фэсакъын фаy.
загъорэ зэтефыгъэхэр задэ, загъорэхэри зээдзыгъэ зэрэкIырэм пэе я хъоикIэ яшIыкIэмэ япхыгъэ хъун фаy. зы жапон къыпцIэ зэтефыгъэ хъурэ санта роса уэ уиджкъсон къыпцIэр задэ зэркIырэм пэе, ахэмэ зээдзыгъэ шIыкIэм ирибгъакIонэ иужы уутынэ мэхъу. бурбанкъ къыпцIэ зэтефыгъэри зээдзыгъэ зэрэкIырэм пэе нэхьа задэ бгъакIынэ иужы уутынэ мэхъу.
япэрэ ины хъугъо гъэм икъышнэужырэ шIымафэм ибгъухэмкIэ зэхэкIыгъэ къутамэхэр пкъышъухэм джм 40-75 пэшыжэ пытыупшIыштых. пхъэ хъугъэ къутэмэхэмрэ адэрэ узфэмиэшты къутамэхэр пытыупшIынызы хэтхыштых. къышнэужым yемыкIурэ узфэмиэшты къутэмэхэри хэхыгъэ, къутамэ иныхэмрэ къутамэ цIыкIухэмэ шIыкIэ гъатэрэзыгъэ yетыжыгъэ тхъоигъэ хьуштых.

мушкIу гъаепIакIэ :
къыпцIэ мушкIухэр ужъошэ къызпыкIэрэм, а шIакIэкIэ, мачъинэ шIакIэкIэ, къимя азэгъукIэ бгъаепIэм олъэи. нахьа бэрэмкIэ жапон къыпцIэ зэтефыгъэхэмрэ загъорэ пхъэгулъхэмэ башэ къапэкIэзы чъыгым отэгъу фэхъух. шхьакIэрэм пхъэгулъыхэр загъорэ угъоигъэ зэрэхъурэм пэе угъоикъэси гъаепIагъэ мэхъу. адэрэ къыпцIэ зэтефыгъэхэр а кIэ бгъатэрэзынэ, икъыпыкIэгъу мэкъуогъ мазэм къышнэужы язэпэшыжагъэ джм 5 ым зы къыпцIэ мушкIу пылъы хъунэ къэббгъанэнызы адэрэхэр пыпчъыштых.
мачъинэкIэ бгъапIэены пэе мушкIухэмэ я кIэхэр пытэ мыхъухэ рапшIэ чъыгым ипкъышъухэ гъалъэлъныкIэ мэхъу.
къимякIэ бгъапIэены пэе нэкъыгъэ къызэухыгъом дн – 289, элгэрол 30 амырымэ элгэрол 318 азэгъукIэ мэхъу.

къыпцIэ зэтефыгъэхэр

пхъэгулъыхэр
шъухъантIэу яшхы яухырэ пхъэгулъыхэмэ я мушкIухэр мэлылъфэогъу – жъунэгъу мазэм яугъоих.
тIыгъоагъэ яухырэ аyналы зэтефыгъэр мэкъуогъу мазэм ифызэгу яугъоих. чъыгыхэмэ я къутамэхэр зэпэблагъэхэ бэ къутамэ зээдзыгъэ иэ, м 4-8 фэдизэ атыгъэ мэхъух.

папаз
имушкIу иныгъэ фызэгум итэ (грам 15-17) хъурае, иишъо уцIшъо кIапцIэ лыдэ шыт. псы етэ ашъуэ шIанэ зэгоутэ мэхъу. yеж тIэоq
шъозыхэздзэшъурэмэ яшыш. яшIэрэ енахьа догъэ, инэкъыгъэ шъохэздзэжырэ шэжыгъэр аyналы зэтефыгъэм ишэжыгъэхэр ары.

пхъэгулъ
папазым нэхьа хъурае шыт уцышъо джэфэу, хафэ, псы етэ илы пIае шыт.зытIыгъоахэрэм нэхьа дэгъу мэхъу. зы мушкIум ифызэгугъэ отэгъугъэ грам 15-20. Yеж шъозыхэздзэжырэмэ яшыш.

къэбап
папаз рэ джан'ым нэхьаинэ мушкIу (грам 10-13) теункIагъэ, хъурае уцышъо кIпцэ лыдэу ашъуы мэхъу.

хьауран
папазым мафэ 10-15 икъышнэужы ягъоих. иишъо уцышъо джэфэ, зым иотэгъугъэ грам 17-20 къэкIо, тIэоq хафэ шыт. ишъо адэрэхэмэ узаплъырэм нэхьа пIае, икIэхэр цIыкIух. Yеж зыгъатIэмыжырэхэмэ яшыш.

аyналы
мушкIур гъожы шъоэм ишыу нэкIушхьа плъыжы иэ шыт. псы етэ хафэ зы мушкIум иотэгъугъэ грам 35-40 къэкIо. Yеж шъозыхэздзэжырэмэ яшыш.

жапон къыпцIэхэр
формоса
и зы мушкIум иотэгъугъэ грам 55-60 къэкIоэу гум фэдэ шIыкIэ иэ гъожы ишъоэм ишыу морэ плъыжышъо шыт. имушкIу лы гъожышъоэу псы етэ ашъуэ мэ пихэ мэхъу. мэкуогъ мазэм къышнэужы пшхынэ мэхъух. инэкъыгъэ шъохидзэны пэе санта роса, уиджкъсон рэ бэаутy къыпцIэ зэтефыгъэхэмэ я нэкъыгъэ шэжыхэр yекIу.

санта роса формаса мрэ арэ зэдэхъухэ зы мушкIу отэгъугъэ грам 55-60 къэкIоэ зы зэтефыгъэ шыт. ишъо морэ кIапцIэ, пшэгъашъо теплъ дахэ иэ мэхъу. мушкIум илы шэплъы кIапцIашъо-плъыжэ,ашъуэ,мэ пихэ пысы етэ мэхъу. инэкъыгъэхэр игъатIэмыны пэе формоса, мэтхьлэy, бурмоса, бэатy, голдэн жапон амырымэ уиджкъсон нэкъыгъэ шэжыгъэ хэмэ шъохадзэ.

джлимах
формоса зэтефыгъэм зы тхьамафэ икъышнэужы пшхынэ мэхъу. мушкIухэр кIэнкIэм фэдэ, ишъо плъжы, морашъо гъожы фыкъадэхэр хэсэ шъо ужъо иэ мэхъу. мушкIум илы гъожышъо, псы етэ шабэ, мэ ашъуIы бэ пихэ фызэгу ашъуIыгъакIэ елъэ шыт. инэкъыгъэмэ шъояхидзэны пэе санта роса къыпцIэ зэтефыгъэ нэкъыгъэм ишэжыхэр yекIу.яшэрэ мы зэтефыгъэхэмэ япэмышIэ бэдзэогъу мазэм ифызэгу пшхынэ хъурэ рэд хьэарт, бэдзэогъу мазэм къышнэужы пшхышъунэ къэсырэ бурбанкъ; шышхьахъу мазэм ифызэгу тIыгъорэ дауртэ, рэубуннэл, бурмоса, нубиана, ларода рэ уиджкъсон фэдэ лъэпIIагъэ иэ къыпцIэ зэтефыгъэхэр къегъасы фежагъэх.

аурупа къыпцIэхэр
нахьа бэрэмкIэ ягъагъуми цIынэ ухыным yекIухэри шыэх. Yеж шъозыхэздзэжырэмэ яшыш. чъыгыхэмэ я къутамэхэр зэ пэшыжэхэ къутамэ задэ. къутамэ зээкIыгъэ, къутамэ къэуфэхыгъэ шIыкIэ еа мэхъух. я атыгъагъэ мэтрэ 12 фэдизэ мэхъушъу.

станлэy
шышхьахъу мазэм иикIыгъом къэсы. и зы мушкIу отэгъугъэ грам 58 фэдизэ къэкIо. кIэнкIэм фэдэ морэ, шъуцIашъо мэхъу. мушкIу лыр гъожы,шIанэ,ашъуIы мэхъу.

гиант
шышхьахъу мазэм ифызэгу къэсы. и зы мушкIум иотэгъугъэ грам 55, плъыжы, морэ кIапцIашъо,ашъуIы мэхъу

прэсидэнт
бэдзэогъ мазэм къышнэужы къэсы. чъыгым бэ дэдэ къыпэкIэ. шапIэм джадэ шашэфэ яубытэ зы къыпцIэ зэтефыгъ. имушкIухэр хъурае,пшагъо тетэ. плъыжышъо, фызэгу ашъуIыгъакIэ иэу, зы мушкIум иотэгъугъэ грам 40-50 яфызэгу къэкIо.

сугар
бэдзэогъу мазэм къышнэужы къэсы. зы мушкIум иотэгъугъэ грам 40-50 яфызэгу къэкIо мэхъу. мушкIухэр кIэнкIэм фэдэ, плъжы, морэшъо пшагъо тетэ мэхъу. мушкIум илы гъожышъо, псы етэ ашъуIы, тIэоq мэ ашъуIы пихэ шыт.

къыпцIэхэмэ я сымэджагъэхэр яягъэ YезгъакIырэмэ япэ къэкIыкIэ

къыпцIэ купсэ хьамлуу (джyдиа фунэбрана): къыпцIэ купсэ хьамлуу мушкIум икIы къыхэкIыпIэм иужыхэмкIэ, мушкIу тIIум изэнэсыгъом мушкIум икIоцIы yехьах. жъунэгъу мазэм япэрэ тхьамафэм шэублэ хьантIырапIии хъугъэхэ мушкIум къэкIыжыхэзы мэкъуогъу мазэм икъышнэужы нэсыфэ мушкIухэмэ яягъэ ирагъакIы. а шIакIэкIэ япэ укъэкIынэ зыхъукIэ хьамлуу зыхэсы къыпцIээ мушкIухэр зырызэ яхэчъыгъэ, гъоигъэхэ кууэ къубанэ шIыгъэ аy итэкъоагъэхэ, ятIэ шIэгъым этIэгъэн фаех. къимя азэгъукIэ япэ къэкIыкIэр; пхьосалонэ, азинпхьос мэтхьyл амырымэ джарбарyл азэгъум шышэ грам 200 ыр лт. 100 псым хэгъакIухьагъэ чъыгым имушкIухэмэ я теутхэгъэн фаy.

къыпцIэ бжэ пхъэхы(хьоплоджампа флауа л.): хьамлуу ларуа, къыпцIэ мушкIум иинагъэ нохъутэ цэ фэдизы зыхъурэ гъоэм yегъонызы мушкIу хъунэ фэжагъэхэр къирегъатэкъохых. къыпцIэ мушкIум икIэ кIоцIыр ирэшхыкIы. къыпцIэ бжэ пхъэхы зеплъэгъулъIэрэм шIымафэм хатэм иятIэ лэжыгъэн фаy арэштэкIэ мае пшIым лъэиштых. къимяазэгъукIэ япэ къэкIыкIэ; нэкъыгъэ къызэухыгъоэм амырымэ нэкъыгъэ тхьапэхэр пытэкъунэ зыфэжэрэм паратхьион мэтхьyл, эндосулфан, пхьосалонэ амырымэ азинпхьос-мэтхьyл фэдэ зыхэлъы азэгъухэмэ яшышэ мл. 200 эр лт.100 псым хэгъакIухьагъэ чъыгыхэмэ дэгъо ятеутхэгъэн фаy.

зытхыгъэр
хьаткъо нури эрсоy