De - Deşüxe - дэ, дэшъухэ
Yis’'exer: Adıg’e:De Arab: الجو, Tr:Ceviz, İn: walnuts, Fr: Rus: грецкие орехи,Latin: Juglandaceae
De, Demdexer (Juglandaceae) wunağoem Juglans yizetéffığem, yithapexeme me yapixew, kutamem pıtı tahape ç’ıxeme yatxis’e zefeğazağe zegote ya nequxer zı bğum pl’ere ş`ıç’e zié çıg’ıxeme yiraore s’’e.
Yithapexer ş`ımafem peteku. Kutamexeme yaqos’ıxer ğoanex. Kidifiğaé çı ş`aneme yaqos’’ı yil’ı k’uxer zepıwutığe meh’u. Temığeme yaişöv nap’e zawulem yewuh’ume. Zağore yizetéfığeme yathape ujıxeme ph’exı s’e s’ıquxer yaut. Zağorexemi yaujıxer zenç’ı. Thapejiye l’ıtağer yizetéfığemç’e zeblih’ow 3 -23 yafızegu yite zéblih’o meh’u.
Yinekığexer zı wuneğux.nekığe h’uxer zı yıpere yil’esım kidifığe kutame bğunce ş`aneme yixe kelelexıxe zedıxete kapeç’e. Ya pıwçöap’exer nekığe h’um yizırem
1 pıwçöap’e (brahte), 2 pıwçöpe s’’ıquit’u mre 3-4 zefeşhafe thape kıdéqoç’ yie şıt. K’ubjane tetır 7-105 yafızegu meh’u. Nekığe bzıxeri kidifığaé çıjiye şhapeme yaşıu zade yatéte zediğı nekığe 2-8 ç’e meh’u.
Dexeme yawutığo Bjıham kınesı. Dxer koreğıç’e yawutıx. Yamıwutıre dexeme yaişöxer zeğoçıxezı yejyeje kaqos’eteku şhaç’erem zepstewur zedewuğoyığe h’unı peé dem yiqos’’ı neha daxe h’unı peé yawutızı yağoyıjı. Yağoyığe dexeme ya işö tirağaç’ızı mefe zawule tığem yirağawugorem yeğağux. Amırıme lebe kızınerem deme yaqos’’ psınç’e mebğate.
Yisetéfığem yepxığe kapıç’ere dexeme yayınağexer yatépl’aç’exer, yaaşüığexeri şafı meh’u,
Dem yiqos’ı şhak’us’’ım fedew zefedit’o yafızegu şö p’aéç’e zepuwtığe deqos’’ı t’u qos’’ıl’. Zağore dexeme yaqos’’ kinıç’e kıqos’’eç’ı ayfede dexeme deharam yirao.
Ph’em yik’us’’ ç’aps’e, yi işö yejaşö, ph’e woteğew şöğalıdım yéqow şıt.
Dem yixeth’ıç’ınığe
Dem %3.5 psı, %15- 30 protein, %55- 77 dağe, %1.5- 3 yaje, re %5- 15 karbonhidrat (selüloz) xel’. Ay feşhafe, Ca, P, Mg, Fe, Na, K fede mineral ğaç’exemç’e baye zereşıtım fede, A, B1, B2, B6, C witaminxeri xel’. zı kilo dem 7.000 kalorim peblağe enerji kétı.
Zağore yizetéfığexer
* Seksiyon Juglans. Yithapexer yinı (cm 20-45 ) mre 5-9 thape bıh’u, şhas’ı yimıe yiujıxer zenç’ı. Yiph’e pıte. Tığekıéç’ıp’etığap’e Avrupa mre Asya.
* Adi De (Juglans regia) (J. duclouxiana, J. fallax, J. orientis) Türkiye.
* Seksiyon Rhysocaryon. Yithapexer yinı (cm 20-50 ) mre 11-23 thape p’eéjiye, s’ıjiye téte, yiujıxeme s’e yaut. Yiph’e pıte. Tığemıwo Amerika, Tığap’e Amerika.
* Arjantin De (Juglans australis) (J. boliviana)
* Brezilya De (Juglans brasiliensis)
* Kaliforniya De (Juglans californica)
* Hinds De (Juglans hindsii)
* Nuevo Leon De (Juglans hirsuta)
* Jamaika De (Juglans jamaicensis) (J. insularis)
* Arizona De (Juglans major) (J. arizonica, J. elaeopyron, J. torreyi)
* Juglans major . glabrata
* Teksas De (Juglans microcarpa) (J. rupestris)
* Juglans microcarpa . stewartii
* Meksika De (Juglans mollis)
* And kuşhaxer De (Juglans neotropica) (J. honorei)
* De şüs’’e (Juglans nigra)
* Juglans olanchana
* Peru De (Juglans peruviana)
* Juglans soratensis
* Guatemala De (Juglans steyermarkii)
* Venezuela De (Juglans venezuelensis)
* Seksiyon Cardiocaryon. Yithapexer yinıdedex (cm 40-90 ) mre 11-19 thape buh’ujiye. S’ı şabe téte, yiujıxeme s’e yaut. Yiph’e şabe. Tığemıwotığekıéç’ıp’e Asya, Tığekıéç’ıp’e, Tığemıwo Amerika.
* Japon De (Juglans ailantifolia) (J. cordiformis, J. sieboldiana)
* De Path’o (Juglans cinerea)
* Çin De amırıme Mançurya De (Juglans mandschurica) J. cathayensis, J. formosana, J. hopeiensis, J. stenocarpa)
Zıtxığer
Hatko Nuri Ersoy
Telif hakk tarafıma aittir basım ve yayını izine tabidir.
дэ, дэмдэхэр (жугландаджэаэ) унагъоэм жугланс изэтеффыгъэм, итхьапэхэмэ мэ япихэу, къутамэм пыты тахьапэ кIыхэмэ ятхицэ зэфэгъазагъэ зэготэ я нэкIухэр зы бгъум плъэрэ шIыкIэ зие чъыгыхэмэ ираорэ цIэ.
итхьапэхэр шIымафэм пэтэкъу. къутамэхэмэ якIоцыхэр гъоанэх. къидифигъае чъы шIанэмэ якIоцIы илъы кухэр зэпыутыгъэ мэхъу. тэмыгъэмэ яишъоI напIэ заулэм еухъумэ. загъорэ изэтефыгъэмэ ятхьапэ ужыхэмэ пхъэхы цэ цыкIухэр яут. загъорэхэми яужыхэр зэнкIы. тхьапэжиэ лъытагъэр изэтефыгъэмкIэ зэблихъоу 3 -23 яфызэгу итэ зеблихъо мэхъу.
инэкъыгъэхэр зы унэгъух.нэкъыгъэ хъухэр зы ипэрэ илъэсым къидифыгъэ къутамэ бгъунджэ шIанэмэ ихэ къэлэлэхыхэ зэдыхэтэ къапэкIэ. я пыуцоапIэхэр нэкъыгъэ хъум изырэм
1 пыуцоапIэ (брахьтэ), 2 пыуцопэ цIыкIуитIу мрэ 3-4 зэфэшхьафэ тхьапэ къыдекIокI иэ шыт. кубжанэ тэтыр 7-105 яфызэгу мэхъу. нэкъыгъэ бзыхэри къидифыгъае чъыжиэ шхьапэмэ яшыу задэ ятетэ зэдигъы нэкъыгъэ 2-8 кIэ мэхъу.
дэхэмэ яутыгъо бжыхьам къынэсы. дхэр къорэгъыкIэ яутых. ямыутырэ дэхэмэ яишъохэр зэгъочъыхэзы ежежэ къакIоцэтэкъу шхьакIэрэм зэпстэур зэдэугъоигъэ хъуны пэе дэм икIоцIы нэхьа дахэ хъуны пэе яутызы ягъоижы. ягъоигъэ дэхэмэ я ишъо тирагъакIызы мэфэ заулэ тыгъэм ирагъаугорэм егъагъух. амырымэ лэбэ къызынэрэм дэмэ якIоцI псынкIэ мэбгъатэ.
исэтефыгъэм епхыгъэ къапыкIэрэ дэхэмэ яинагъэхэр ятеплъакIэхэр, яашъуыгъэхэри шафы мэхъу,
дэм икIоцы шхьакуцIым фэдэу зэфэдитIо яфызэгу шъо пIаекIэ зэпуутыгъэ дэкIоцIы тIу кIоцIылъ. загъорэ дэхэмэ якIоцI къиныкIэ къыкIоцIэкIы аyфэдэ дэхэмэ дэхьарам ирао.
пхъэм икуцI кIапцэ, и ишъо ежашъо, пхъэ отэгъэу шъогъалыдым yекIоу шыт.
дэм ихэтхъыкIыныгъэ
дэм %3.5 псы, %15- 30 протэин, %55- 77 дагъэ, %1.5- 3 яжэ, рэ %5- 15 къарбонхьидрат (сэлулоз) хэлъ. аy фэшхьафэ, джа, п, мг, фэ, на, къ фэдэ минэрал гъакIэхэмкIэ бае зэрэшытым фэдэ, а, б1, б2, б6, дж уитаминхэри хэлъ. зы къило дэм 7.000 къалорим пэблагъэ энэржи къеты.
загъорэ изэтефыгъэхэр
* сэкъсион жугланс. итхьапэхэр ины (джм 20-45 ) мрэ 5-9 тхьапэ быхъу, шхьацы имыэ иужыхэр зэнкIы. ипхъэ пытэ. тыгъэкъыекIыпIэтыгъапIэ аIрупа мрэ ася.
* ади дэ (жугланс рэгиа) (ж. дуджлоухиана, ж. фаллах, ж. ориэнтис) туркъиэ.
* сэкъсион рхьyсоджарyон. итхьапэхэр ины (джм 20-50 ) мрэ 11-23 тхьапэ пIэежиэ, цыжиэ тетэ, иужыхэмэ цэ яут. ипхъэ пытэ. тыгъэмыо амэрикъа, тыгъапIэ амэрикъа.
* аржантин дэ (жугланс аустралис) (ж. болиIиана)
* брэзиля дэ (жугланс брасилиэнсис)
* къалифорния дэ (жугланс джалифорниджа)
* хьиндс дэ (жугланс хьиндсии)
* нуэIо лэон дэ (жугланс хьирсута)
* жамаикъа дэ (жугланс жамаиджэнсис) (ж. инсуларис)
* аризона дэ (жугланс мажор) (ж. аризониджа, ж. элаэопyрон, ж. торрэи)
* жугланс мажор . глабрата
* тэкъсас дэ (жугланс миджроджарпа) (ж. рупэстрис)
* жугланс миджроджарпа . стэуартии
* мэкъсикъа дэ (жугланс моллис)
* анд къушхьахэр дэ (жугланс нэотропиджа) (ж. хьонорэи)
* дэ шъуцIэ (жугланс нигра)
* жугланс оланджхьана
* пэру дэ (жугланс пэруIиана)
* жугланс соратэнсис
* гуатэмала дэ (жугланс стэермаркъии)
* Iэнэзуэла дэ (жугланс Iэнэзуэлэнсис)
* сэкъсион джардиоджарyон. итхьапэхэр иныдэдэх (джм 40-90 ) мрэ 11-19 тхьапэ бухъужиэ. цы шабэ тетэ, иужыхэмэ цэ яут. ипхъэ шабэ. тыгъэмыотыгъэкъыекIыпIэ ася, тыгъэкъыекIыпIэ, тыгъэмыо амэрикъа.
* жапон дэ (жугланс аилантифолиа) (ж. джордиформис, ж. сиэболдиана)
* дэ патхъо (жугланс джинэрэа)
* чъин дэ амырымэ манцуря дэ (жугланс мандсджхьуриджа) ж. джатхьаенсис, ж. формосана, ж. хьопэиэнсис, ж. стэноджарпа)
зытхыгъэр
хьаткъо нури эрсоy
