H’ırs’e - хъырцэ
Yis’'exer: Adıg’e: amandes Arab: لوز,Tr: Badem,İn: Almonds, Fr: Amandes,Rus: миндаль,Latin: Prunus dulcis
H’ırs’e (Prunus dulcis), dexeupş`exer (Rosaceae) wunağoem Prunoideae yiş`eğıre wunağoem şışew yimüşquxer pşxım l’eç’ew zı ç’ıg’ı s’’ıqu zetéfığ. H’ırs’er mı çıg’ım yimüşqur arı. Kıs’em ş`iğe (Prunus'un) yiş`eğıre zetéfığe (Amygdalusun) me yadıxet.
Prunus zetéfığem yiaderexer (Kıps’e, Şıdırğo, Arh’oy) fedexer miy femıdew yamüşquxeme lı be yaew aşüı m’eh’ux. Mır axeme yafemıde zı şöap’em yiqos’’ı zı ç’e pıte yinı qos’ıl’e a ç’em kıqos’’ıç’ırer pşxım l’eire zı ğağuğe ç’eqs’’ı şxını meh’u.
Yiş`ıç’e
Yiatığağe metre 4-9 fedizım nesew zı ç’g’ı s’’ıqo şıt. Bjım fede yaç’ıhağexer Cm 6-12 yafızegu yite yıujıxeme s’exer yautew thape paps’’exer yiex. Yinekığexer neha beremç’e fıjı amırıme şepl’ışö zeexığew nekığe thape tfı h’ow nekığem yizeç’ığe Cm 3-5 yafızegu yite meh’ux. Nekığexer yithapeme yape kızéöxıx.
L’epkım yipeserığe.
Mığarısağe H’ırs’exer Xıfıjı xeğogum Suriye, Lübnan, İsrail re Ürdün'um kışesıx. H’ırs’exer xate ofıç’e yape mı xeğogu ç’ıp’eme kaşéğasığe yaşüeş`ı. Yamığaarıse rap’ş`e H’ırs’exer şxınığo yawğoyixeti yağalıbjegorem kogowone xel’ı toksikxer xéğaç’ıştığe yaşüeş`ı. Yeğaarısağe H’ırs’exer Tığekıéç’ıp’e bğum pesere tunc l’eh’anım peblağe hazerem fızegum kihağ. Arkeolojik ğotığoç’e H’ırs’er, (Tutankhamon)ım yi ke qos’’ şağotığe (M.Yipe 1325) peblağe şıağew zı müşqu.
Kızşısırer, zéqurer, kéğasırer
Yifızegu hesapç’e dünayem milyon 1.5 H’ırs’e kawukozenı. Yunanistan, İran, İtalya, Fas, Portekiz,İspanya, Suriye, Türkiye mre ABD`er kezğasıreme yape yitıx.
Fabe, febebs’’e wom fay. Woğum cade yezeğı. Lebır, jıbğe şıar yegoawo. Ğetxapem pase nekığe kızeüxe zereşıtım peé nekığe kızeuxığoem yikışnewujı kaqore şıam yinekığexer yéğaştıxezı müşqu kıpç’erep.
H’ırs’er nehaberemç’e xesıhç’e yeğaarıse. Zağore yizetéfığexeri ç’eç’e kéğası. Çıg’ış`exeme yil’es 3-4 kışnewujı müşqu kapıç’e feje. Yil’es 40-50 fedize ğaş`e yağaş`e. H’uğaxe müşqume yaşöap’exer yejyeje zeeç’ıxezı yaqos’ıl’ı h’ırs’e ç’exer kaqos’’eteku. Kıpıtekurexer yawğoyıx.
H’ırs’e zetéfığexer
* S’e H’ırs’e: nıko şabew işö yie, yişöap’e ğoanexer yie ğojı p’aéw seç’e wuwbetem l’eire, zı müşgu yını meh’u. Onığo mazem yiwğoyığom nesı.
* Müjo H’ırs’e: yi müşqu yinıhazere, yişöap’e ğojı pıtew wubeteğoaye şıt. Yiqos’’ yize aşüı meh’u. Onığo mazem yiwğoyığom nesı.
* H’ırs’e lıdı: yape yil’es 80 l’eh’anım, kışnewujım H’ırs’e keğasıç’eç’e Datça xıt’ıgunıkoem yis’ıpexeme yaşağotığ. Yişöap’e pıte, yimüşqu adere fedexeme yenaha yinew aşüe şıt. Fedexeme mafe 15 yawujı yığoyığom nesı.
* Ğabeğoağ: H’ırs’e lıdım neha s’’ıqu, yitépl’aç’e kıs’e ç’em fede meh’u. Şışhau mazem yiğoyığom nesı.
* Acıpayam: Yimüşqu s’’ıqo kıs’e ç’em fedew dıce şıt. Nehaberemç’e H’ırs’e dağe ş`ıne kéğası. Şışhau mazem yiwğoyığom nesı.
* H’ırs’e mığo : S’’ıqudede şıte ç’em qos’’ıpxınım wüpiğal’e zereşıtım peé mı s’’er yiratığ. Dejiyem yiyınağe aşüı meh’u.
zışhaperer
yimüşquxer pıte mıh’u rap’ş`e ş`anexe zıh’uxerem yiç’e qos’’ıl’ıxer kıqos’’axızı yağağuxezı şeşığxeme çikolataxeme yaqos’al’ha, ğuğe şxıne yaşxı, dağe irağaç’ızı yidağe éndüsrim daığı. yaşxı. H’ırs’em %54 dağe, %16,9 palize xel’. Maden şığumre witaminç’e baye.
Yişüağexer
Aşüı H’ırs’e ç’exeme maéw protéin, ğuş`ı, re kalsiyum`um ş`iğe be dağe yaxel’. H’ırs’e dağer şhas’ım, işöem yéqu. Antioksidan re witamin`ç’e bayeded. H’ırs’e dıcır zıpşxırem bğegur yeğawuşebı, pçenır péwupş`ı şhaç’erem başe zıpşxırem awum fede kogowone zereşıtım peé wufesakın fay.
Yikunı fedize karbonhidrat, dağe mışxeiğe, pkıs’ı, fosfor, kalsiyum, ğuş`ı, potasyum, magnezyum, çinko, A, B, C re E witaminxer xel’. Zı şayıbje nıko H’ırs’em mafe feyénığe manganezım %45'ır, zıfaye ğoapl’em % 20'ır kıxeç’ı.
H’ırs’e şxınım gu, l’ıntfe sımecenığeme yatéşınıhağo yéğamaé. H’ırs’em LDL (şenıçe) kolesterol`ür kiriğafexıne féşe. Şeşuğ sımecenığem re düşürücü kardiyovasküler sımeceığem zedit’ow şeğağune. Zı ğaterezığeçe H’ırs’e zışxıxereme yakolesterol zeç’em % 4-12 yepxığem fedize kızereğafexırer kiğal’ağui, téwbıte yaş`ığe şıt. . şayıbje nıko H’ırs’em gram 18 dağe xel’. Mı dağem gr 11`ır gum yişüağe yéç’ıre mışxeiğe dağexer arı.
H’ırs’er değow zı antioksidane şıtı immün sistemım apıağu deh’ure E witamin re manganezım yikıxeç’ıp’e. iyi bir kaynağıdır. Ay feşhafe H’ırs’er magnezyum, ğoapl’e, riboflavin (B2) re fosforum yikıxeç’ıp’e değume yazıre.
Yiqos’’ı xel’ı dağexeme kilo keğafexıç’er yeğapsınç’e, nıber ğaşxeiğe yéwbıtı. T’oaé şxenığoem 10-15 fediz pşxıml’eişt.
Yiyağe yézğaç’ırexer
* H’ırs’e qos’’ı hamluw (Eurytoma amygdali)
* H’ırs’e t’emı hamluw (Anthonomus amygdali)
* şöap’e s’’e (Pseudaulacaspis pentagona)
* Kıs’e şöap’e s’’e (Mercetaspis halli)
* T’emığe h’un (Recurvaria nanella)
* Harnup h’un (Ectomyelois ceratoniae)
* Kıs’e h’un (Anarsia lineatella)
* Al’ın kenğabıl’ (Malacosoma neustria)
* H’ırs’e lıqo (Scolytus amygdali)
Zıtxığer
Hatko Nuri Ersoy
Telif hakk tarafıma aittir basım ve yayını izine tabidir.
хъырцэ (прунус дулджис), дэхэупшIэхэр (росаджэаэ) унагъоэм пруноидэаэ ишIэгъырэ унагъоэм шышэу имушкIухэр пшхым лъэкIэу зы кIыгы цIыкIу зэтефыгъ. хъырцэр мы чъыгым имушкIур ары. къыцэм шIигъэ (прунуцун) ишIэгъырэ зэтефыгъэ (амyгдалусун) мэ ядыхэт.
прунус зэтефыгъэм иадэрэхэр (къыпцэ, шыдыргъо, архъоy) фэдэхэр ми фэмыдэу ямушкIухэмэ лы бэ яэу ашъуы м'эхъух. мыр ахэмэ яфэмыдэ зы шъоапIэм икIоцIы зы кIэ пытэ ины кIоцылъэ а кIэм къыкIоцIыкIырэр пшхым лъэирэ зы гъагъугъэ кIэqцIы шхыны мэхъу.
ишIыкIэ
иатыгъагъэ мэтрэ 4-9 фэдизым нэсэу зы кIгы цIыкIо шыт. бжым фэдэ якIыхьагъэхэр джм 6-12 яфызэгу итэ иужыхэмэ цэхэр яутэу тхьапэ папцIэхэр иэх. инэкъыгъэхэр нэхьа бэрэмкIэ фыжы амырымэ шэплъышъо зээхыгъэу нэкъыгъэ тхьапэ тфы хъоу нэкъыгъэм изэкIыгъэ джм 3-5 яфызэгу итэ мэхъух. нэкъыгъэхэр итхьапэмэ япэ къызеохых.
лъэпкъым ипэсэрыгъэ.
мыгъарысагъэ хъырцэхэр хыфыжы хэгъогум суриэ, лубнан, исраил рэ урдун'ум къышэсых. хъырцэхэр хатэ офыкIэ япэ мы хэгъогу кIыпIэмэ къашегъасыгъэ яшъуэшIы. ямыгъаарысэ рапIшIэ хъырцэхэр шхыныгъо яугъоихэти ягъалыбжэгорэм къогоонэ хэлъы токъсикъхэр хегъакIыштыгъэ яшъуэшIы. егъаарысагъэ хъырцэхэр тыгъэкъыекIыпIэ бгъум пэсэрэ тундж лъэхъаным пэблагъэ хьазэрэм фызэгум къихьагъ. аркъэоложикъ гъотыгъокIэ хъырцэр, (тутанкъхьамон)ым и къэ кIоцI шагъотыгъэ (м.ипэ 1325) пэблагъэ шыагъэу зы мушкIу.
къызшысырэр, зекIурэр, къегъасырэр
ифызэгу хьэсапкIэ дунаем милyон 1.5 хъырцэ къаукъозэны. юнанистан, иран, италя, фас, портэкъиз,испаня, суриэ, туркъиэ мрэ абдIэр къэзгъасырэмэ япэ итых.
фабэ, фэбэбцIэ ом фаy. огъум джадэ езэгъы. лэбыр, жыбгъэ шыар егоао. гъэтхапэм пасэ нэкъыгъэ къызэухэ зэрэшытым пэе нэкъыгъэ къызэухыгъоэм икъышнэужы къакIорэ шыам инэкъыгъэхэр yегъаштыхэзы мушкIу къыпкIэрэп.
хъырцэр нэхьабэрэмкIэ хэсыхькIэ егъаарысэ. загъорэ изэтефыгъэхэри кIэкIэ къегъасы. чъыгышIэхэмэ илъэс 3-4 къышнэужы мушкIу къапыкIэ фэжэ. илъэс 40-50 фэдизэ гъашIэ ягъашIэ. хъугъахэ мушкIумэ яшъоапIэхэр ежежэ зээкIыхэзы якIоцылъы хъырцэ кIэхэр къакIоцIэтэкъу. къыпытэкъурэхэр яугъоих.
хъырцэ зэтефыгъэхэр
* цэ хъырцэ: ныкъо шабэу ишъо иэ, ишъоапIэ гъоанэхэр иэ гъожы пIаеу сэкIэ уубэтэм лъэирэ, зы мушгу ины мэхъу. оныгъо мазэм иугъоигъом нэсы.
* мужо хъырцэ: и мушкIу иныхьазэрэ, ишъоапIэ гъожы пытэу убэтэгъоае шыт. икIоцI изэ ашъуы мэхъу. оныгъо мазэм иугъоигъом нэсы.
* хъырцэ лыды: япэ илъэс 80 лъэхъаным, къышнэужым хъырцэ къэгъасыкIэкIэ датчъа хытIыгуныкъоэм ицыпэхэмэ яшагъотыгъ. ишъоапIэ пытэ, имушкIу адэрэ фэдэхэмэ енахьа инэу ашъуэ шыт. фэдэхэмэ мафэ 15 яужы игъоигъом нэсы.
* гъабэгъоагъ: хъырцэ лыдым нэхьа цIыкIу, итеплъакIэ къыцэ кIэм фэдэ мэхъу. шышхьау мазэм игъоигъом нэсы.
* аджыпаям: имушкIу цIыкIо къыцэ кIэм фэдэу дыджэ шыт. нэхьабэрэмкIэ хъырцэ дагъэ шIынэ къегъасы. шышхьау мазэм иугъоигъом нэсы.
* хъырцэ мыгъо : цIыкIудэдэ шытэ кIэм кIоцIыпхыным уупигъалъэ зэрэшытым пэе мы цIэр иратыгъ. дэжиэм иинагъэ ашъуы мэхъу.
зышхьапэрэр
имушкIухэр пытэ мыхъу рапIшIэ шIанэхэ зыхъухэрэм икIэ кIоцIылъыхэр къыкIоцIахызы ягъагъухэзы шэшыгъхэмэ чъикъолатахэмэ якIоцалъхьа, гъугъэ шхынэ яшхы, дагъэ ирагъакIызы идагъэ ендусрим даыгъы. яшхы. хъырцэм %54 дагъэ, %16,9 пализэ хэлъ. мадэн шыгъумрэ уитаминкIэ бае.
ишъуагъэхэр
ашъуы хъырцэ кIэхэмэ маеу протеин, гъушIы, рэ къалсиюмIум шIигъэ бэ дагъэ яхэлъ. хъырцэ дагъэр шхьацым, ишъоэм yекIу. антиокъсидан рэ уитаминIкIэ баедэд. хъырцэ дыджыр зыпшхырэм бгъэгур егъаушэбы, пчъэныр пеупшIы шхьакIэрэм башэ зыпшхырэм аум фэдэ къогоонэ зэрэшытым пэе уфэсакъын фаy.
икъуны фэдизэ къарбонхьидрат, дагъэ мышхэигъэ, пкъыцы, фосфор, къалсиюм, гъушIы, потасюм, магнэзюм, чъинкъо, а, б, дж рэ э уитаминхэр хэлъ. зы шаибжэ ныкъо хъырцэм мафэ фэyеныгъэ манганэзым %45'ыр, зыфае гъоаплъэм % 20'ыр къыхэкIы.
хъырцэ шхыным гу, лъынтфэ сымэджэныгъэмэ ятешыныхьагъо yегъамае. хъырцэм лдл (шэнычъэ) къолэстэролIур къиригъафэхынэ фешэ. шэшугъ сымэджэныгъэм рэ душъуруджу къардиоIаскъулэр сымэджэыгъэм зэдитIоу шэгъагъунэ. зы гъатэрэзыгъэчъэ хъырцэ зышхыхэрэмэ якъолэстэрол зэкIэм % 4-12 епхыгъэм фэдизэ къызэрэгъафэхырэр къигъалъагъуи, теубытэ яшIыгъэ шыт. . шаибжэ ныкъо хъырцэм грам 18 дагъэ хэлъ. мы дагъэм гр 11Iыр гум ишъуагъэ yекIырэ мышхэигъэ дагъэхэр ары.
хъырцэр дэгъоу зы антиокъсиданэ шыты иммун систэмым апыагъу дэхъурэ э уитамин рэ манганэзым икъыхэкIыпIэ. ии бир къаyнагъыдыр. аy фэшхьафэ хъырцэр магнэзюм, гъоаплъэ, рибофлаIин (б2) рэ фосфорум икъыхэкIыпIэ дэгъумэ язырэ.
икIоцIы хэлъы дагъэхэмэ къило къэгъафэхыкIэр егъапсынкIэ, ныбэр гъашхэигъэ yеубыты. тIоае шхэныгъоэм 10-15 фэдиз пшхымлъэишт.
иягъэ yезгъакIырэхэр
* хъырцэ кIоцIы хьамлуу (эурyтома амyгдали)
* хъырцэ тIэмы хьамлуу (антхьономус амyгдали)
* шъоапIэ цIэ (псэудауладжаспис пэнтагона)
* къыцэ шъоапIэ цIэ (мэрджэтаспис хьалли)
* тIэмыгъэ хъун (рэджурIариа нанэлла)
* хьарнуп хъун (эджтомелоис джэратониаэ)
* къыцэ хъун (анарсиа линэатэлла)
* алъын къэнгъабылъ (маладжосома нэустриа)
* хъырцэ лыкIо (сджолyтус амyгдали)
зытхыгъэр
хьаткъо нури эрсоy
