KATIF QÉTROF къатыф Qетроф
Yis’’xer: Adıg'e:Katıf, Qétrof, Arab: البطاطسTr:Patates, Fr: pommes de terreİng: potato Rus: картофель Latin: (Solanum tuberosum),
Katıf zı yil’esı ş`enığow, yağa arısağe zı wus’’ lapse t’ırqu şxını. Yit’ırquxeme karbonhidrat, protéin, witaminxem re ğuş`ı xel’. Wune şxıne zéraşkırem feşhafe palize xeaxı yağalıbjezı cibs fede hajığe fedexeri yiraş`ı. Haluğ yaş`ı zıh’urem k’ös’ı hajığem yiqos”ı %3-5 hatıf zıxepl’harem haluğum aşüığaç’e kirétı haluğur naha bere şabe şıl’ıne yéş`ı. Palize başe zıxel’ı katıfxeme, éndüstrim palize re alkol fedexer xaxızı adere yiznıkori bılım şxını yaş`ı. Katıf palizer wüjöph’ığe nek’ul’ re wujöph’ığe ape nek’ul’ ş`ınım be daiğı. Katıfır s”ıfı şxınıç’e Awrupem re Amérika düwelıxeme be şaşxı. terıç’e k’os’ır sıd fadize liyağe yié şxını şha şıtıme, Amérikam re Awrupem yis”ıfıxemeç’i katıfır cay fedize şha şxıne yal’ıte. Katıf zı şıp’ş`ere yat’em yéj zicırem kışnewujı ş`ıp’ş`eştıxeme jı xehağe kabze zı yat’e şabe kıfeğane. Yiş`ımafe şıetağe bleç’ıre ç’ıp’exeme ş`ımafem xater neé kemınene şıp’ş`eme kewkozenırem xah’o kiritıne meh’u. Dünayém zetéfığe ç’ıp’exeme yifezeguğeç’e zı dékarım kg 1719. kiraxığ. Dünayém tétı s”ıfıxeme yazırem zı yil’esım yişxıne téfere katıfır kg 32.6. h’uğe. Miy yibağe Letonya düwelım kg 143 ,0. Polonya`em kg 132.1, Türkiye`m kg 60,7. h’uğe.
YİWUS’I PKI Ş`IÇ’E
Katıfır zı yil’ese ş`ere zı wus’ı arıse şıt. yil’apse t’rqumç’e yiç’eç’e ş`en ğat’ısıç’eç’e yağabağoex. Zı katıf t’ırqur yat’em zıxebğat’ısharem t’ırqum yiişö tétı k’ubjanexemç’e kızeoç’ızı yat’e ş`eğım l’apse, stolon, t’ırqu meh’u. Yat’e şıum kıténere yipkımi ç’ı, thape, nekığe, müşqu re ç’exer kıpeh’o. Ay peé katıfım yiş`ı ş`eğpkıxer yiş`ı şıu pkıxer h’une şhafit’`uç’e tépl’ı.
Ş`IGU Ş`EĞIM ÉLI PKIXER
L’apse: Katıf l’apser zeéz’ığe zı ş`ıç’e yie şıte yat’em yiyéquğaç’em yépxığe cm 100 fediz yik’uwağe lapse yiz’e meh’u. Neha beremç’e cm 30-40 yik’uwuğe lapse yéz’ı.
Stolon: Katıf pkı l’apsexer yiz’ı zıh’urem. L’apsexeme yafızegu fıjı ç’ıhaxer kıxeh’oex. Mıxeme yas’”e stolon yirao. Stolonxeme yapepkıxer beğıgoreme katıf t’ırqu meh’ux.
T’ırqu: Stolonxeme yapepkı kıpıh’uhare t’rqum yiişö lentisel yirao kubjane s’”ıqu fı xer yie meh’u.
Lentisel: Katıfım yiqos’”ı fızegumre, katıfım kıdeqoç’ıre ujım yifızegu yitı şhanupşe fede feh’u.Yifeyağeç’e uç’e, uhaxe şıtıx. Mı lentisitxemç’e psı. CO2, O2 yihap’e, kiç’ıp’e feh’o şıt.
K’ubjanexer: Katıfım yıişö tétıxe katıfı ş`e, kezğaç’ısere nekıxer yitew ğoapşem fede kıxepşıre s’”quxer arı. Katıf t’ırqum yinıbe ps”iyim peblağem mı kubjanexer yanaha maé téte meh’u. Yanahabe kubjane be zıtétı bğur yinıbe ps”ıyim yizenç’ığeç’e yıibı kanere bğur arı. Mı bğumç’e tétı ya neha l’eşığe k’ubjanenem k’ubjaneşh’a (apikal dominansi ) yirao. Mı k’ubjaneşh’am kıümıfe adere k’ubjanexemi kıöafırep. k’ubjaneşh’am adere k’ubjanexeme ya perıt. Mı k’ubjanem kı üxıme aderexemi kıöaxı zıgore yişha kızirqorem aderexeme kaöafı. Katıf t’ırqum be kı üfını peé yipere şha kıüfığer zepışığen fay. Katıf t’ırqu işöem tétı k’ubjanexer şece k’uwoe meh’ux mır katıfım yizetéfığaç’eç’e zeblih’o şıt. Şıkını katıfımre éndütri katıfım yikubjanenexeme ya k’uwuğe şece şıtıxer neha yéqo xeaxe şıt. Katıf t’ırquxer uç’ıha, h’uraye, uç’ıha h’uraye, uç’ıha ç’ıha p’ae meh’uşux. Katıf t’ırqum yiş`ıç’eri katıfım yizetéfığaç’eç’e ş`ıç’e yie meh’u. Zı katıfı pkım 5-20 yafızegu zébliho katıf t’ırqu yie meh’u. Naha beremç’e zı t’ırqum yiwoteğuğe gr 5 – 500. Yafızegu zeblih’o keqoe meh’ux. Katıf t’ırqum yıişö şüeyi ğozışö, kahwaşö ğozışö re pl’ıjışö fede zebleh’uğe meh’um l’eix. T’ırquxeme ya şö zebleh’uğeç’er yéj katıf t’ırqum yilı zebleh’uğem peé h’urep. T’ırquxer zıh’uéxerem ğojışo zeexığe, şepl’ı zeexığe işö yae şıtıx. T’ırquxer l’eşe yinı zıh’urem yişöap’e zı h’uxerem yaşöxer ç’aps”e şö meh’ujıx.
KATIF T’IRQUM XEL’XER Yİ KİMYA ZEXET
Katıf t’ırqum yizedıxetı maddéxeme ya şha palize, protéin, minéral maddéxemre witaminxer keqox. Şxını katıfım xel’ı palizer başe h’unı fayep. Yipalize başe h’ure katıfıxer zıbğajörem zexetakozı met’ıqu. Yipalize be h’ure katıfı ze téfığexeme ya qos”ı şöxer neha fıjışö meh’ux. Katıf t’ırqum yiqos”ı protéin be xel’ıme katıf tırqum yiqos”ı ğojı şö zereh’uremç’e zexepfım l’eişt. Katıf t’ırqum yiqos”ı femiyéxe solanin yis”e zı maddé xet solanin madér yişöap’e peblağe tığe zıtépserem fızegum keha. Mı maddér kogowone awu xele zı gilikozite şıt. Ay peé şıkını katıfxer nefnal’e ç’ıpem şımığaıl’ığen fay.
YAT’E ŞIUM TÉTI KATIF PKIXER
Zı katıf t’ırqum y ışıu 2-6 yafızegu pkıç’ı yie meh’u mm 28 – 32 yiyinağe t’ırquxeme yifızeguğe 2 pkıç’ı yiyinağe mm 45-55 h’ure t’ırquxeme 5 pkıç’e fızegum kiraha. Pkı ç’ıxeme ya ç’ıhağexer kızşısıre ç’ıp’em yiş`ıç’ere kültür ş`aç’em yépxığe cm 50 – 150 yafızegu atığağe yie meh’ux. Yiç’ wus’ışö yişıu s’ıxer téte şıt. Katıfım yithapexer thape zegote şıtıx. Zı thaper 3- 15 yafızegu tahape pkı zexetıç’e meh’u. Thapem yiç’ı şıu thapejiyéxer zepeşüete ç’ezıwo şıtıx.
Nekığer müşgur; katıfım zı yinekığe ş`ıç’er tıfırtfe şıt. Yiujıxeme nekğe thape tfı kıdeqöç’ı, yiqos”ı nekığe thape tfı kıdeqoç’e yit yifızegudedemi yişhaxer ğoje şha t’`urıt’`u zedıgöte ç’ı zırızım pıtıxe nekığe h’u tfı yite nit’`uç’e h’o ç’enç’al’e re stigma yit. Katıfım yinekığe yéjırım zel’hujızı ğumı kızéğanejı yiç’enç’al’e yinı h’ugorem müşqu meh’ujı. Yimüşqu wus’ışö şıte zı dem yiyinağe fedize şıt. Yiqos”ı zediyi zeqotıxe ç’e (3000) minişı fediz yaqos”ıl’.
ZIFAYE WOR
Katıfır şıetağe febebs”e wo zie ç’ıp’exeme yaşeh’u. Yat’e şıum kıténere yipkıxer ºC -1,5, ºC -1,7`me yazeğı ş`ıgu ş`eğım kıénere pkıxeri ºC -1,4, ºC -2 nesıfe yézeğı. Neha şıa zıh’uç’e katıfı pkımre yat’e ş`eğım el’ı katıf t’ırquxeme ya yağe yiréğaç’ı. Febağer ºC 30 yişha zıdeç’ırem yipkı psı başe xiğaç’e feje. Ay peé yiqos”ı xetı psır zefeh’o yiwbıtını peé ya stomxer yimğapıte mıh’une yiş`ıştıx. Areşte zıh’urem yi t’ırquxeme ya xeh’onığe wuçünızı katıf t’ırquxer s”ıqö keneştıx..
Katıfım yit’ırqu h’uç’eç’e mefe ç’ak’or yéqo, yipkıre yinekığe, ç’e xah’omç’e mefe ç’ıha wus’e şıt. Mafer ç’ıha h’ume mafe nefnem xixıre énerjir be meh’uzı yéğal’eşızı yiéaç’e be meh’u. Faber katıfım yipkı xeh’onığeç’e yéqumi katıfım yit’ırquxer s”ıqö keğanezı yiéç’ağe kirağafexı. Tı ç’ıp’e katıf ş`enır ğetxapemre ğemafe ğem yaş`ex. Ş`ımafem séraç’e ş`ane kéğasımi mefer ç’ak’o zereşıtım peé yit’ırquxer s”ıqö meh’uxezı eç’eğo h’ate yie h’urep.
ZIFAYE YAT’ER
Katıfır pşaho başere müjaç’e başe zı xel’ı yat’em pemış`e adere yat’e psewum kışeh’uşu. Naha be kitinı peé yat’e k’uwe, psı eşe, yixethIç’ımığe minéral maddéxemç’e bayé yat’e h’unı fay. YipH derecer 6,0-6,5 nese fedize h’un fay. yat’e ş`ış`eğı psır başe, yét’ağo, şığu be zıxel’ı yat’em katıf şıpş`e h’uştep.
YİŞ`AP’E ZEBLEH’UĞE
Katıfır ziç’ığe yat’em yéjırım kınewujı kışıbğasıştıxeme ya peé jı xehağe kabze şabe zı yat’e kıfeğane. Yil’esı kesı zı ç’ıp’em katıf şıpş`enır yéqurep. Yat’em kıxeç’e kıpıhaştı sımecağe be zereh’uştım peé kıeç’ere katıf t’ırqum yiyinağeri yil’esı kese naha s”ıqu h’o yiwoteğuğe kefexı fejeşt. Katıf ş`apem yizebleh’uğexer bzıws’ıf, soya ceşı, k’ös’’ı ş`enı fedexemç’e zebleph’um l’eişt.
YÉBZI YÉTIÇ’E
Katıfım bılım yébzır doğe yéqu. Zı dékarım ton 1,5-2,0 bılım yébzı tétekoğen fay. Yat’em yianalizı kiç’ıremç’e yébzı yétığeme neha yéquşt. Amırıme zı dékarım kg 14-16 (N)azot, kg 8-10 fosfor, kg 8-10 potasyum yéptım l’eişt.
Azot yébzı yétıç’e; Katıfır azot yébzım cade faye şıt. Pşeh’oşebel’e yat’exeme kaşısıre katıfım psı başe ebğaha zereşıtım peé psım azotur yat’e ş`eğım yirel’esıxı. Azotur başedede zıh’urem katıfı pkım xah’o yiretı katıfım yit’ırquxer yinı h’unır yağaç’ase. Mıy yipe wukeç’ını peé azot yébzır t’`uo yétığeç’e yétığe ½ yiznıkorer ğat’ısığoem adere ½ yiznıkori cüçönığoem pkım yat’e yébğazı zıh’urem tétekoğen fay. Yat’em yiş`ıç’e pşeh’ol’ededeme azot yébzır psım xedğaqohanızı bere tédğaşkegorem yéttışt. Ğat’sığoem ş`,iğe dep’`ığıştı yébzır kompoze şıte P re K zeşiğe (15.15.15 ) amırıme Amonyum sülfat yébzım yizako yéttışt. Yişıu yébzı h’unewi Azot, Amonyum nitrat amırıma Amonyum sülfat yirapesı.
Fosfor yébzı yétıç’e; kg 500 katıf t’ırqu kızıç’ırem (1) zı kg. P2O5 kabze ya fireku. Katıf zı şıbğat’ısıştı yat’em yiş`ıç’e yépxığe téfeştı fosfor yébzım yihesap zışüç’ıxerem kışnewujı téfere fosfor yébzır katıfır wumığat’sı rap’ş`e amırıme ğat’ısığoem yizeç’erer téttekon fay. Fosfor yébzır kompoze şıte (20.20.0, -15.15.15, amırıme 18-46-0 ) areşte mıh’ume Triple süper fosfat fede yéptım l’eişt. Fosfor yébzım yipkıre yit’ırquxeme ya l’eşıç’e yiğapsınç’e kıxehaştı sımecenığem peéç’e yézeğe yéş`ı.
Potasyum yébzı yétıç’e; Potasyum yébzı yéttıştım yizeç’erer ğat’ısığoem yipe ar mıh’ume dğat’ısı zıh’urem yétığen fay. Naha beremç’e 15.15.15. fede kompoze şıtew amırıme potasyum sülfat yébzıri yéptıme h’uşt. Potasyumum katıf t’ırqum zepkığe yiretı ğuğe madér yiwbıtene yéş`ı yişöap’e h’uç’em deapıa, t’ırqum wufemıyene x’h’oştı enzimxer yiğah’urep yilı pıte yéş`ı.
YAT’E ĞAHAREZIÇ’E
Yat’em yiğahazerıç’e yat’em yiş`ıç’ere katıfım yipeç’e a yat’em kışısığe wus’ı şüh’ont’eğaç’emç’e zebleh’u. Katıfır doğe pase kebğasını peé yil’apse z’ıç’e psınç’e h’unı peé yat’er doğe ğaharezığen fay. Katıfır yet’onere ş`aç’eç’e kebğasıştıme kös’ır ziç’ırem yikışnewujı Bz’ewoğ mazem kışnewujı cm 20 – 25 yik’uwağe jöğen fay. Bjıham wus’e kıxaç’eremç’e 1-2 zı t’`uo yat’er wulejıjışt.
KATIF ZE TÉFIĞE XEŞIÇ’E, Ç’E
Zışıpş`eştı ç’ıp’em yéquşte yikıéç’e bew katıf zetéfığexer xepşıç’ın fay. Türkiye ç’ıp’em cıremç’i kışağasıre katıf zetéfığexer: Granola, Latora, Marfona, Elodi, Agria, Cosmos re Marabel arı. Endüstri zetéfığexeri: RussentBurbank, Shepody, Hermes, Wangogh we Layd Rosetta arı.
Bğat’sını peé katıf t’ırqur zere şıtın faye ş`ıç’exer
Atığe zı ç’ıpem kışısığen fay xı şıum metre 1000 neha atığe.
Sımecağe kemıquğen fay
Doğo zı ğaıl’ıp’em şeğaıl’ığe şıl’ığen fay. 1 zı cm neha ç’ıha ç’ısağe kıümıfğen fay.
Has” wus” zığal’`e kimya maddé yémıwoağe, nemsığen fay.
Yiyinı h’uç’e yikuğen fay.
Kızfışıbğasırem peé yiyınağe yéqo şıtın fay
Zetéfığe şhafıxer xemıl’ın fay.
KATIF T’IRQUXER ĞAT’ISINE ĞAHEREZIÇ’E
naha beremç’e dğat’ısıne xetçıç’ığe katıf t’ırquxer tızfayem neha yinışe meh’ux. Ari kilo başe kızereqorem peé yişefığe pş`em be yéwbıtı. gr 60 – 80. Naha woteğu yinıxer zegöabzıç’ıx. Yinışededexer ğat’ısığoem zı mafe yipeç’e zegöbzıç’ığe lebıdede nefne yil’eğo zı ç’ıp’em ğşığaıl’ığe “Süberin” lı ş`ıç’er h’uşüne ğaharezığen fay. Katıf t’ırquxeme ya bzıç’e yiqos”ıç’e yinıbep’s”ıyi bğumç’e h’unı fay. Zerıtıbzıre şejıyéxer zepıte alkolım xedğawogome ç’ıştıx. Ğat’ısınım yipe dğat’sıştı katıfıxer meşıyéxeme GA3 fede kimya maddémç’e yizığapsefıç’e wuwxın fay. Meha pase kebğasıştıxeme wumığat’ısı rap’ç’e bğaç’ıseştıx. Ç’ısağe zıbğat’sıxerem mafe 15 – 20 yipe katıf kıeppxıne meh’u. Wuşıal’em yil’ığe katıf t’ırquxer bğat’ısını zıh’urem wuşıal’em kızerexe xatem xetımğat’ıshan fay. Yifebağe ºC 15-20 h’ure ç’ıp’egorem zı t’eöq şığal’ığe yik’ubjanexer kewşıne yiapikal dominans tétıç’er yibğaç’ığen fay.
ĞAT’ISIN
Ğt’sığoer: Katıfır ğetxapem yawujıre ştığexer zıbleç’ırem febağer ºC 8-10 em zı nesırem ğat’ısığen fay. Ğat’ısığoer zışıbat’ısıştı xegu ç’ıp’ehemç’e zebleh’u. Ğemafe katıf ğat’ısınır Melıl’feğu mazemre Jöneğu mazem yafızegu yağat’ısı. Türkiye`m katıf ğat’ısısınır yape Akdeniz bğum (Tığeğaz –Şıemaz) mazem şeaş`e mıy kışnewujırexeri moreşte şıt. İzmir-Aydın (Şıl’emaz- Mezay), Bursa-İnegöl (Ğetxape), Bolu- Adapazarı (Ğetxape - Melıl’feğu), Niğde-Newşehir (Melıl’feğu -Jöneğu) re Erzurum-Kars (Jöneğu) cereşte yiréqo.
Ğat’sınım yiujuğe :bğat’sıne katıf t’ırqu kewkozenıç’e, paseşe katıf keğasınımç’e yafızeguxer (70x25-30) h’uşüm l’eişt. Adere katıf keğasıç’emç’e t’eöq neha ze peşıje (cm 70x30-35) fede p’ae h’unı fay
Katıfır zı et’t’eştım yat’m yik’uwağe: Katıfır zı xetl’haştı yat’em yik’uwağe a yat’m yiş`ıç’eç’e zeblih’o şıtımi na beremç’e cm 12-18 yifızegu zeblih’o k’uwun fay.
Ğat’ısıç’exer: a: Hasem xeğet’ıshaç’eç’e ğat’sın b: maçinéç’e ğat’ısın c: zexequhağe ğat’ısın.
YÉPL’Ç’E
Psı yétıç’e: (cm 60-65 .) yafızegu h’une yat’e xeğath’ğexeme psı eğehaç’er beme yaş`emi téğeşxaç’eç’e psı yéptimi h’uşt. Yanahabe psı zıfeyeştı wah’ter nekığe kızeümıxı rap’ç’e mafe 20 yape fejere katıf t’ırquxer eh’one zıfejerem nefse wah’ter arı.
Katıfım kıxaç’ere wus’ım peéç’e: katıfım yiéç’ağo yanaha kezğafexıreme ya zırer kıxah’ore wus’ı hawliyéxer arı. Mı kışnewujıre ğexeme kıxaçere wus’ıxer zığaqode (herbisit) kimya maddéxe daiğe fejağex.
Kimya maddéç’e wus’ı bğaqodı zıh’urem mıxeme ya fesakığen fay.
*kiğal’ağorem fediz azeğur litre 20 – 40 psım xeğaquhağe adeç’e téwtxeğen fay
* kemışkıre mafem téğaterezağe wus’ı pkıxeme wosepsır za téç’ırem azeğu wöwon l’eişt,
* jıbğe kepşe zıh’urem azeğu wömıwön fay.
*wuneiğe azeğu zeritığexer şıpsewup’em, t’ısıp’em dexığe zi nemısıne ş`ıgu ş`eğım et’eğen fay.
*azeğu téwutxefe zıs’e pşxew wöemışöen fay.
*Azeğu wuzewaxerem p’`xere wunapere doğe psı beç’e thaiğem fay.
*azeğu zı téşüwtxağe ç’ıp’em zı thamafem s”ıfı re bılımxer xemığahağen fay
Katıfım yiyépl’ıç’e kıxeç’ere wus’ı hawliyéxer xexın, katıfı pkım yat’e yéğazın, yişıuç’e yébzı yétın, psı eğahan, yiyağe yézğaç’ıxereme sımecenığexeme yaşuwh’umen fedexer arı. Katıfım 3-5 thape pıte zıh’urem yapere cüçöenır ş`en fay. Mı cüçöaç’emç’e yat’er ğaponç’ığe wus’ı hawliyéxer ğaqodığe yat’em yilebığe kınene h’uşt. Mı kışnewujı mafe 20 yafızego yifeyaç’eç’e (2-3) t’`uo şe cüçöağe wucüçe kesi katıfı pkım yat’e yéğoyil’ağe yéğazığen fay.
ĞOYIN
Katıfım yiğoyın katıf t’ırquxeme ya xeh’onığe yikuğeme yikune yinı h’uğeme, tırqum yıişö apeç’e zıp’otırem yıişö témıç’e h’uğeme, şefaqo şıeme, zerepşeştı woaser yéqo şıtıme wuğoyıne wufejeşt. Katıfıxer ş`ı ş`eğım şüane, hans’e maçineç’e kıiraxıjı.
Zıtxığer
Hatko Nuri Ersoy
Telif hakk tarafıma aittir basım ve yayını izine tabidir.
къатыф Qетроф
къатыф зы илъэсы шIэныгъоу, ягъа арысагъэ зы уцI лапсэ тIыркIу шхыны. итIыркIухэмэ къарбонхьидрат, протеин, уитаминхэм рэ гъушIы хэлъ. унэ шхынэ зерашкъырэм фэшхьафэ пализэ хэахы ягъалыбжэзы джибс фэдэ хьажыгъэ фэдэхэри ирашIы. хьалугъ яшIы зыхъурэм къ'оцы хьажыгъэм икIос”ы %3-5 хьатыф зыхэплъхьарэм хьалугъум ашъуыгъакIэ къиреты хьалугъур нахьа бэрэ шабэ шылъынэ yешIы. пализэ башэ зыхэлъы къатыфхэмэ, ендустрим пализэ рэ алкъол фэдэхэр хахызы адэрэ изныкъори былым шхыны яшIы. къатыф пализэр уужъупхъыгъэ нэкулъ рэ ужъупхъыгъэ апэ нэкулъ шIыным бэ даигъы. къатыфыр с”ыфы шхыныкIэ аурупэм рэ америкъа дууэлыхэмэ бэ шашхы. тэрыкIэ коцыр сыд фадизэ лиягъэ ие шхыны шхьа шытымэ, америкъам рэ аурупэм ис”ыфыхэмэкIи къатыфыр джаy фэдизэ шхьа шхынэ ялъытэ. къатыф зы шыпIшIэрэ ятIэм yеж зиджырэм къышнэужы шIыпIшIэштыхэмэ жы хэхьагъэ къабзэ зы ятIэ шабэ къыфэгъанэ. ишIымафэ шыэтагъэ блэкIырэ кIыпIэхэмэ шIымафэм хатэр нэе къэмынэнэ шыпIшIэмэ къэукъозэнырэм хахъо къиритынэ мэхъу. дунаyем зэтефыгъэ кIыпIэхэмэ ифэзэгугъэкIэ зы декъарым къг 1719. къирахыгъ. дунаyем теты с”ыфыхэмэ язырэм зы илъэсым ишхынэ тефэрэ къатыфыр къг 32.6. хъугъэ. ми ибагъэ лэтоня дууэлым къг 143 ,0. полоняIэм къг 132.1, туркъиэIм къг 60,7. хъугъэ.
иуцы пкъы шIыкIэ
къатыфыр зы илъэсэ шIэрэ зы уцы арысэ шыт. илъапсэ тIркIумкIэ икIэкIэ шIэн гъатIысыкIэкIэ ягъабагъоэх. зы къатыф тIыркIур ятIэм зыхэбгъатIысхьарэм тIыркIум иишъо теты кубжанэхэмкIэ къызэокIызы ятIэ шIэгъым лъапсэ, столон, тIыркIу мэхъу. ятIэ шыум къытенэрэ ипкъыми кIы, тхьапэ, нэкъыгъэ, мушкIу рэ кIэхэр къыпэхъо. аy пэе къатыфым ишIы шIэгъпкъыхэр ишIы шыу пкъыхэр хъунэ шхьафитIIукIэ теплъы.
шIыгу шIэгъым елы пкъыхэр
лъапсэ: къатыф лъапсэр зэедзыгъэ зы шIыкIэ иэ шытэ ятIэм иyекIугъакIэм yепхыгъэ джм 100 фэдиз икууагъэ лапсэ идзэ мэхъу. нэхьа бэрэмкIэ джм 30-40 икуугъэ лапсэ yедзы.
столон: къатыф пкъы лъапсэхэр идзы зыхъурэм. лъапсэхэмэ яфызэгу фыжы кIыхьахэр къыхэхъоэх. мыхэмэ яц”э столон ирао. столонхэмэ япэпкъыхэр бэгъыгорэмэ къатыф тIыркIу мэхъух.
тIыркIу: столонхэмэ япэпкъы къыпыхъухьарэ тIркIум иишъо лэнтисэл ирао къубжанэ ц”ыкIу фы хэр иэ мэхъу.
лэнтисэл: къатыфым икIоц”ы фызэгумрэ, къатыфым къыдэкIокIырэ ужым ифызэгу иты шхьанупшэ фэдэ фэхъу.ифэягъэкIэ укIэ, ухьахэ шытых. мы лэнтиситхэмкIэ псы. джо2, о2 ихьапIэ, къикIыпIэ фэхъо шыт.
кубжанэхэр: къатыфым иишъо тетыхэ къатыфы шIэ, къэзгъакIысэрэ нэкъыхэр итэу гъоапшэм фэдэ къыхэпшырэ ц”кIухэр ары. къатыф тIыркIум иныбэ пс”иим пэблагъэм мы къубжанэхэр янахьа мае тетэ мэхъу. янахьабэ къубжанэ бэ зытеты бгъур иныбэ пс”ыим изэнкIыгъэкIэ иибы къанэрэ бгъур ары. мы бгъумкIэ теты я нэхьа лъэшыгъэ кубжанэнэм кубжанэшхъа (апикъал доминанси ) ирао. мы кубжанэшхъам къыумыфэ адэрэ кубжанэхэми къыоафырэп. кубжанэшхъам адэрэ кубжанэхэмэ я пэрыт. мы кубжанэм къы ухымэ адэрэхэми къыоахы зыгорэ ишхьа къызиркIорэм адэрэхэмэ къаоафы. къатыф тIыркIум бэ къы уфыны пэе ипэрэ шхьа къыуфыгъэр зэпышыгъэн фаy. къатыф тIыркIу ишъоэм теты кубжанэхэр шэджэ куоэ мэхъух мыр къатыфым изэтефыгъакIэкIэ зэблихъо шыт. шыкъыны къатыфымрэ ендутри къатыфым икъубжанэнэхэмэ я куугъэ шэджэ шытыхэр нэхьа yекIо хэахэ шыт. къатыф тIыркIухэр укIыхьа, хъурае, укIыхьа хъурае, укIыхьа кIыхьа пIаэ мэхъушух. къатыф тIыркIум ишIыкIэри къатыфым изэтефыгъакIэкIэ шIыкIэ иэ мэхъу. зы къатыфы пкъым 5-20 яфызэгу зеблихьо къатыф тIыркIу иэ мэхъу. нахьа бэрэмкIэ зы тIыркIум иотэгъугъэ гр 5 – 500. яфызэгу зэблихъо къэкIоэ мэхъух. къатыф тIыркIум иишъо шъуэи гъозышъо, къахьуашъо гъозышъо рэ плъыжышъо фэдэ зэблэхъугъэ мэхъум лъэих. тIыркIухэмэ я шъо зэблэхъугъэкIэр yеж къатыф тIыркIум илы зэблэхъугъэм пэе хъурэп. тIыркIухэр зыхъуехэрэм гъожышо зээхыгъэ, шэплъы зээхыгъэ ишъо яэ шытых. тIыркIухэр лъэшэ ины зыхъурэм ишъоапIэ зы хъухэрэм яшъохэр кIапс”э шъо мэхъужых.
къатыф тIыркIум хэлъхэр и къимя зэхэт
къатыф тIыркIум изэдыхэты маддехэмэ я шхьа пализэ, протеин, минерал маддехэмрэ уитаминхэр къэкIох. шхыны къатыфым хэлъы пализэр башэ хъуны фаеп. ипализэ башэ хъурэ къатыфыхэр зыбгъажъурэм зэхэтакъозы мэтIыкIу. ипализэ бэ хъурэ къатыфы зэ тефыгъэхэмэ я кIос”ы шъохэр нэхьа фыжышъо мэхъух. къатыф тIыркIум икIос”ы протеин бэ хэлъымэ къатыф тыркIум икIос”ы гъожы шъо зэрэхъурэмкIэ зэхэпфым лъэишт. къатыф тIыркIум икIос”ы фэмиехэ соланин ис”э зы мадде хэт соланин мадер ишъоапIэ пэблагъэ тыгъэ зытепсэрэм фызэгум къэхьа. мы маддер къогоонэ ау хэлэ зы гиликъозитэ шыт. аy пэе шыкъыны къатыфхэр нэфналъэ кIыпэм шымыгъаылъыгъэн фаy.
ятIэ шыум теты къатыф пкъыхэр
зы къатыф тIыркIум y ышыу 2-6 яфызэгу пкъыкIы иэ мэхъу мм 28 – 32 иинагъэ тIыркIухэмэ ифызэгугъэ 2 пкъыкIы иинагъэ мм 45-55 хъурэ тIыркIухэмэ 5 пкъыкIэ фызэгум къирахьа. пкъы кIыхэмэ я кIыхьагъэхэр къызшысырэ кIыпIэм ишIыкIэрэ къултур шIакIэм yепхыгъэ джм 50 – 150 яфызэгу атыгъагъэ иэ мэхъух. икI уцышъо ишыу цыхэр тетэ шыт. къатыфым итхьапэхэр тхьапэ зэготэ шытых. зы тхьапэр 3- 15 яфызэгу тахьапэ пкъы зэхэтыкIэ мэхъу. тхьапэм икIы шыу тхьапэжиехэр зэпэшъуэтэ кIэзыо шытых.
нэкъыгъэр мушгур; къатыфым зы инэкъыгъэ шIыкIэр тыфыртфэ шыт. иужыхэмэ нэкъгъэ тхьапэ тфы къыдэqокIы, икIос”ы нэкъыгъэ тхьапэ тфы къыдэкIокIэ ит ифызэгудэдэми ишхьахэр гъожэ шхьа тIIурытIIу зэдыготэ кIы зырызым пытыхэ нэкъыгъэ хъу тфы итэ нитIIукIэ хъо кIэнкIалъэ рэ стигма ит. къатыфым инэкъыгъэ yежырым зэлъхьужызы гъумы къызегъанэжы икIэнкIалъэ ины хъугорэм мушкIу мэхъужы. имушкIу уцышъо шытэ зы дэм иинагъэ фэдизэ шыт. икIос”ы зэдии зэкIотыхэ кIэ (3000) минишы фэдиз якIос”ылъ.
зыфае ор
къатыфыр шыэтагъэ фэбэбс”э о зиэ кIыпIэхэмэ яшэхъу. ятIэ шыум къытенэрэ ипкъыхэр ºдж -1,5, ºдж -1,7Iмэ язэгъы шIыгу шIэгъым къыенэрэ пкъыхэри ºдж -1,4, ºдж -2 нэсыфэ yезэгъы. нэхьа шыа зыхъукIэ къатыфы пкъымрэ ятIэ шIэгъым элъы къатыф тIыркIухэмэ я ягъэ ирегъакIы. фэбагъэр ºдж 30 ишхьа зыдэкIырэм ипкъы псы башэ хигъакIэ фэжэ. аy пэе икIос”ы хэты псыр зэфэхъо иубытыны пэе я стомхэр имгъапытэ мыхъунэ ишIыштых. арэштэ зыхъурэм и тIыркIухэмэ я хэхъоныгъэ уцунызы къатыф тIыркIухэр с”ыqо къэнэштых..
къатыфым итIыркIу хъукIэкIэ мэфэ кIакор yекIо, ипкъырэ инэкъыгъэ, кIэ хахъомкIэ мэфэ кIыхьа уцэ шыт. мафэр кIыхьа хъумэ мафэ нэфнэм хихырэ енэржир бэ мэхъузы yегъалъэшызы иеакIэ бэ мэхъу. фабэр къатыфым ипкъы хэхъоныгъэкIэ yекIуми къатыфым итIыркIухэр с”ыqо къэгъанэзы иекIагъэ къирагъафэхы. ты кIыпIэ къатыф шIэныр гъэтхапэмрэ гъэмафэ гъэм яшIэх. шIымафэм серакIэ шIанэ къегъасыми мэфэр кIако зэрэшытым пэе итIыркIухэр с”ыqо мэхъухэзы экIэгъо хъатэ иэ хъурэп.
зыфае ятIэр
къатыфыр пшахьо башэрэ мужакIэ башэ зы хэлъы ятIэм пэмышIэ адэрэ ятIэ псэум къышэхъушу. нахьа бэ къитины пэе ятIэ кууэ, псы эшэ, ихэтхьыкIымыгъэ минерал маддехэмкIэ баyе ятIэ хъуны фаy. ипхь дэрэджэр 6,0-6,5 нэсэ фэдизэ хъун фаy. ятIэ шIышIэгъы псыр башэ, yетIагъо, шыгъу бэ зыхэлъы ятIэм къатыф шыпшIэ хъуштэп.
ишIапIэ зэблэхъугъэ
къатыфыр зикIыгъэ ятIэм yежырым къынэужы къышыбгъасыштыхэмэ я пэе жы хэхьагъэ къабзэ шабэ зы ятIэ къыфэгъанэ. илъэсы къэсы зы кIыпIэм къатыф шыпшIэныр yекIурэп. ятIэм къыхэкIэ къыпыхьашты сымэджагъэ бэ зэрэхъуштым пэе къыэкIэрэ къатыф тIыркIум иинагъэри илъэсы къэсэ нахьа с”ыкIу хъо иотэгъугъэ къэфэхы фэжэшт. къатыф шIапэм изэблэхъугъэхэр бзыуцыф, соя джэшы, къ'оцIы шIэны фэдэхэмкIэ зэблэпхъум лъэишт.
Yебзы YетыкIэ
къатыфым былым yебзыр догъэ yекIу. зы декъарым тон 1,5-2,0 былым yебзы тетэкъогъэн фаy. ятIэм ианализы къикIырэмкIэ yебзы yетыгъэмэ нэхьа yекIушт. амырымэ зы декъарым къг 14-16 (н)азот, къг 8-10 фосфор, къг 8-10 потасюм yептым лъэишт.
азот yебзы yетыкIэ; къатыфыр азот yебзым джадэ фае шыт. пшэхъошэбэлъэ ятIэхэмэ къашысырэ къатыфым псы башэ эбгъахьа зэрэшытым пэе псым азотур ятIэ шIэгъым ирэлъэсыхы. азотур башэдэдэ зыхъурэм къатыфы пкъым хахъо ирэты къатыфым итIыркIухэр ины хъуныр ягъакIасэ. ми ипэ укъэкIыны пэе азот yебзыр тIIуо yетыгъэкIэ yетыгъэ ½ изныкъорэр гъатIысыгъоэм адэрэ ½ изныкъори джуцоныгъоэм пкъым ятIэ yебгъазы зыхъурэм тетэкъогъэн фаy. ятIэм ишIыкIэ пшэхъолъэдэдэмэ азот yебзыр псым хэдгъакIохьанызы бэрэ тедгъашкъэгорэм yеттышт. гъатIсыгъоэм шI,игъэ дэпIIыгъышты yебзыр къомпозэ шытэ п рэ къ зэшигъэ (15.15.15 ) амырымэ амонюм сулфат yебзым изакъо yеттышт. ишыу yебзы хъунэуи азот, амонюм нитрат амырыма амонюм сулфат ирапэсы.
фосфор yебзы yетыкIэ; къг 500 къатыф тIыркIу къызыкIырэм (1) зы къг. п2о5 къабзэ я фирэкъу. къатыф зы шыбгъатIысышты ятIэм ишIыкIэ yепхыгъэ тефэшты фосфор yебзым ихьэсап зышъукIыхэрэм къышнэужы тефэрэ фосфор yебзыр къатыфыр умыгъатIсы рапIшIэ амырымэ гъатIысыгъоэм изэкIэрэр теттэкъон фаy. фосфор yебзыр къомпозэ шытэ (20.20.0, -15.15.15, амырымэ 18-46-0 ) арэштэ мыхъумэ триплэ супэр фосфат фэдэ yептым лъэишт. фосфор yебзым ипкъырэ итIыркIухэмэ я лъэшыкIэ игъапсынкIэ къыхэхьашты сымэджэныгъэм пэекIэ yезэгъэ yешIы.
потасюм yебзы yетыкIэ; потасюм yебзы yеттыштым изэкIэрэр гъатIысыгъоэм ипэ ар мыхъумэ дгъатIысы зыхъурэм yетыгъэн фаy. нахьа бэрэмкIэ 15.15.15. фэдэ къомпозэ шытэу амырымэ потасюм сулфат yебзыри yептымэ хъушт. потасюмум къатыф тIыркIум зэпкъыгъэ ирэты гъугъэ мадер иубытэнэ yешIы ишъоапIэ хъукIэм дэапыа, тIыркIум уфэмиэнэ х'хъошты энзимхэр игъахъурэп илы пытэ yешIы.
ятIэ гъахьарэзыкIэ
ятIэм игъахьазэрыкIэ ятIэм ишIыкIэрэ къатыфым ипэкIэ а ятIэм къышысыгъэ уцы шъухъонтIэгъакIэмкIэ зэблэхъу. къатыфыр догъэ пасэ къэбгъасыны пэе илъапсэ дзыкIэ псынкIэ хъуны пэе ятIэр догъэ гъахьарэзыгъэн фаy. къатыфыр етIонэрэ шIакIэкIэ къэбгъасыштымэ къоцыр зикIырэм икъышнэужы бдзэогъ мазэм къышнэужы джм 20 – 25 икууагъэ жъугъэн фаy. бжыхьам уцэ къыхакIэрэмкIэ 1-2 зы тIIуо ятIэр улэжыжышт.
къатыф зэ тефыгъэ хэшыкIэ, кIэ
зышыпшIэшты кIыпIэм yекIуштэ икъыекIэ бэу къатыф зэтефыгъэхэр хэпшыкIын фаy. туркъиэ кIыпIэм джырэмкIи къышагъасырэ къатыф зэтефыгъэхэр: гранола, латора, марфона, элоди, агриа, джосмос рэ марабэл ары. эндустри зэтефыгъэхэри: руссэнтбурбанкъ, схьэподy, хьэрмэс, уангогхь уэ лаyд росэтта ары.
бгъатIсыны пэе къатыф тIыркIур зэрэ шытын фае шIыкIэхэр
атыгъэ зы кIыпэм къышысыгъэн фаy хы шыум мэтрэ 1000 нэхьа атыгъэ.
сымэджагъэ къэмыкIугъэн фаy
догъо зы гъаылъыпIэм шэгъаылъыгъэ шылъыгъэн фаy. 1 зы джм нэхьа кIыхьа кIысагъэ къыумыфгъэн фаy.
хьас” ус” зыгъалъIэ къимя мадде yемыоагъэ, нэмсыгъэн фаy.
иины хъукIэ икъугъэн фаy.
къызфышыбгъасырэм пэе иинагъэ yекIо шытын фаy
зэтефыгъэ шхьафыхэр хэмылъын фаy.
къатыф тIыркIухэр гъатIысынэ гъахьэрэзыкIэ
нахьа бэрэмкIэ дгъатIысынэ хэтчъыкIыгъэ къатыф тIыркIухэр тызфаем нэхьа инышэ мэхъух. ари къило башэ къызэрэкIорэм пэе ишэфыгъэ пшIэм бэ yеубыты. гр 60 – 80. нахьа отэгъу иныхэр зэгоабзыкIых. инышэдэдэхэр гъатIысыгъоэм зы мафэ ипэкIэ зэгобзыкIыгъэ лэбыдэдэ нэфнэ илъэгъо зы кIыпIэм гъшыгъаылъыгъэ “субэрин” лы шIыкIэр хъушъунэ гъахьарэзыгъэн фаy. къатыф тIыркIухэмэ я бзыкIэ икIос”ыкIэ иныбэпIс”ыи бгъумкIэ хъуны фаy. зэрытыбзырэ шэжиехэр зэпытэ алкъолым хэдгъаогомэ кIыштых. гъатIысыным ипэ дгъатIсышты къатыфыхэр мэшиехэмэ га3 фэдэ къимя маддемкIэ изыгъапсэфыкIэ уухын фаy. мэхьа пасэ къэбгъасыштыхэмэ умыгъатIысы рапIкIэ бгъакIысэштых. кIысагъэ зыбгъатIсыхэрэм мафэ 15 – 20 ипэ къатыф къыэппхынэ мэхъу. ушыалъэм илъыгъэ къатыф тIыркIухэр бгъатIысыны зыхъурэм ушыалъэм къызэрэхэ хатэм хэтымгъатIысхьан фаy. ифэбагъэ ºдж 15-20 хъурэ кIыпIэгорэм зы тIэоq шыгъалъыгъэ икубжанэхэр къэушынэ иапикъал доминанс тетыкIэр ибгъакIыгъэн фаy.
гъатIысын
гътIсыгъоэр: къатыфыр гъэтхапэм яужырэ штыгъэхэр зыблэкIырэм фэбагъэр ºдж 8-10 эм зы нэсырэм гъатIысыгъэн фаy. гъатIысыгъоэр зышыбатIысышты хэгу кIыпIэхьэмкIэ зэблэхъу. гъэмафэ къатыф гъатIысыныр мэлылъфэгъу мазэмрэ жъунэгъу мазэм яфызэгу ягъатIысы. туркъиэIм къатыф гъатIысысыныр япэ акъдэниз бгъум (тыгъэгъаз –шыэмаз) мазэм шэашIэ ми къышнэужырэхэри морэштэ шыт. измир-аyдын (шылъэмаз- мэзаy), бурса-инэгол (гъэтхапэ), болу- адапазары (гъэтхапэ - мэлылъфэгъу), нигъдэ-нэушэхьир (мэлылъфэгъу -жъунэгъу) рэ эрзурум-къарс (жъунэгъу) джэрэштэ ирекIо.
гъатIсыным иужугъэ :бгъатIсынэ къатыф тIыркIу къэукъозэныкIэ, пасэшэ къатыф къэгъасынымкIэ яфызэгухэр (70х25-30) хъушъум лъэишт. адэрэ къатыф къэгъасыкIэмкIэ тIэоq нэхьа зэ пэшыжэ (джм 70х30-35) фэдэ пIаэ хъуны фаy
къатыфыр зы этIтIэштым ятIм икууагъэ: къатыфыр зы хэтлъхьашты ятIэм икууагъэ а ятIм ишIыкIэкIэ зэблихъо шытыми на бэрэмкIэ джм 12-18 ифызэгу зэблихъо куун фаy.
гъатIысыкIэхэр: а: хьасэм хэгъэтIысхьакIэкIэ гъатIсын б: мачъинекIэ гъатIысын дж: зэхэкIухьагъэ гъатIысын.
YеплъкIэ
псы yетыкIэ: (джм 60-65 .) яфызэгу хъунэ ятIэ хэгъатхъгъэхэмэ псы эгъэхьакIэр бэмэ яшIэми тегъэшхакIэкIэ псы yептими хъушт. янахьабэ псы зыфэешты уахътэр нэкъыгъэ къызэумыхы рапIкIэ мафэ 20 япэ фэжэрэ къатыф тIыркIухэр эхъонэ зыфэжэрэм нэфсэ уахътэр ары.
къатыфым къыхакIэрэ уцым пэекIэ: къатыфым иекIагъо янахьа къэзгъафэхырэмэ я зырэр къыхахъорэ уцы хьаулиехэр ары. мы къышнэужырэ гъэхэмэ къыхачъэрэ уцыхэр зыгъакIодэ (хьэрбисит) къимя маддехэ даигъэ фэжагъэх.
къимя маддекIэ уцы бгъакIоды зыхъурэм мыхэмэ я фэсакъыгъэн фаy.
*къигъалъагъорэм фэдиз азэгъур литрэ 20 – 40 псым хэгъакIухьагъэ адэкIэ теутхэгъэн фаy
* къэмышкъырэ мафэм тегъатэрэзагъэ уцы пкъыхэмэ осэпсыр за текIырэм азэгъу уоон лъэишт,
* жыбгъэ къэпшэ зыхъурэм азэгъу уомыуон фаy.
*унэигъэ азэгъу зэритыгъэхэр шыпсэупIэм, тIысыпIэм дэхыгъэ зи нэмысынэ шIыгу шIэгъым этIэгъэн фаy.
*азэгъу теутхэфэ зыцэ пшхэу уоэмышъоэн фаy.
*азэгъу узэуахэрэм пIIхэрэ унапэрэ догъэ псы бэкIэ тхьаигъэм фаy.
*азэгъу зы тешъуутхагъэ кIыпIэм зы тхьамафэм с”ыфы рэ былымхэр хэмыгъахьагъэн фаy
къатыфым иyеплъыкIэ къыхэкIэрэ уцы хьаулиехэр хэхын, къатыфы пкъым ятIэ yегъазын, ишыукIэ yебзы yетын, псы эгъахьан, иягъэ yезгъакIыхэрэмэ сымэджэныгъэхэмэ яшуухъумэн фэдэхэр ары. къатыфым 3-5 тхьапэ пытэ зыхъурэм япэрэ джуцоэныр шIэн фаy. мы джуцоакIэмкIэ ятIэр гъапонкIыгъэ уцы хьаулиехэр гъакIодыгъэ ятIэм илэбыгъэ къынэнэ хъушт. мы къышнэужы мафэ 20 яфызэго ифэякIэкIэ (2-3) тIIуо шэ джуцоагъэ уджучъэ къэси къатыфы пкъым ятIэ yегъоилъагъэ yегъазыгъэн фаy.
гъоин
къатыфым игъоин къатыф тIыркIухэмэ я хэхъоныгъэ икъугъэмэ икъунэ ины хъугъэмэ, тыркIум иишъо апэкIэ зыпIотырэм иишъо темыкIэ хъугъэмэ, шэфакIо шыэмэ, зэрэпшэшты оасэр yекIо шытымэ угъоинэ уфэжэшт. къатыфыхэр шIы шIэгъым шъуанэ, хьанцэ мачъинэкIэ къыирахыжы.
зытхыгъэр
