ŞIBJİY KEĞASIÇ'E, шыбжи къэгъасыкIэ
Yis’’xer: Adıg’e:Şıbjiy, Arab: فلفل ,Tr: Biber, Fr: poivre, İng: pepper, Rus: перец, Latin: Capsicum
Şıbjiyir doğe zı wus’ı şxını. Baklacan wunağom şış. S’’ıne wumığaje pşkım wöl’ei pelwerı zıpş`ırem şxınıxeme pl’’ıjışö yaretı, pemış`e yiğaşöuğe, selate re şıbjiy hajığer be wuzfaye h’uxereme yaşış. Şıbjiy wus’ı müşqum C, K witaminıre “capsicin” madde xel’
Yizetéfığexer: şıbjiy paps’’e, Çarleston şıbjiy, tomatis şıbjiy, şıbjiy nıbeşü,Paprika
Türkiyém şeğat’ısıxerer 1.psığo aşüı şıbjiy, 2.Çarliston Bağcı, 3.11-B-14, 4.Birécik we 5.Egé sıre 11B-14 fede sıre, mısıre zétéfığexer yie şıt.
Türkiyém yiç’ıp’e zawlem şaş`ere şıbjiy zetéfığexer:
Şıbjiy paps’’e: mıxer ç’ıha paps’’e, ş`ane ş`ıç’e yie şıt, nahı bere wus’ışö ç’aps’’e fızeguşöe yie depkı p’aç’e yie şıt’ neha bere mıse aşüe, zağori jıbjıyisı meh’u.
wus’ışö ç’aps’’e neha depkı uje, yılı ph’aşe, ç’ak’ö, sıre mısıre wus’ışö ç’aps’’e ç’ıha şıbjiy
zetéfığexer yiex.
Çarliston şıbjiy: şıbjiy ç’ıha şıt neha yine, neha ğume yidepkıxer lı uje zereşıtım peé şhafığe yie şıt. Ğojışö wus’ışö fede zétéfğaç’e zéreém fede sırer mısırexeri yié şıt.
Şıbjiy yını pl’ıjı : pl’ıjı ç’ıha şıbjiyxeme yaşış neha pl’ıjışededexer naha sıxerer şibjiy hajığe şınığem yéqo şıt. Mıxeme yaşışe mısırexer nehı bere pelwerı yaş`ı, ğeşöuğe yaş`ıx.
Şıbjiy nıbeşü: H’uraye yine şıbjiy zetéfığem şış. wus’ışö, wus’ışö ç’aps’’e, ğojı, pl’ıjı, kolenışö fede yaşöxer zetéfığe meh’ux. Yaşöxer, ya yınığe re yélı ujuğe zebleh’uğaşe yae meh’ux. Şıbjiy qos’’ıl’ım doğe yéqu.
Şıbjiy h’urayépaps’’: wus’ışö, ğojışö yılıdepkır uju, neha berer mıse zağorexeri sı zereşıtım peé neha bere şıbjiy pelwerı re şıbjiy hajığe yaş`ı.
Tomatis şıbjiy: yiş`ığaç’e tomatisım zerefedem peé mı s’’er yiratığe şıt. Yişö pl’ıjı yilı be, aşüığaç’e ş`ağo el’e zı şıbjiye şıt. Pelwerı zeraş`ırem feşhafe ğeşöuğe yaş`ı.
Ze’qure wo ze’zeğıre yat’er
Şıbjiyir waşö febes’’ı, fabem yéqo zı müşqu şxın wus’ı. Şıar cade yégoawo. Febağer
ºC 2,-3 kızefexırem şıbjiyim yipkı qodıpeşt. Ay peé ğetxape şıağur yimıç’e xatem yimğat’ıshağen fay. Şıbjiy pkır 15 derecem yixe kızefexırem, derecem 32 yişıu zıbleç’ırem yi éç’ağem kitırer kefexı.
Zıfaye yat’er: şıbjiyir doğu h’unı peé K’uwu hazere psı irişö xeth’ıç’ınığe maddexemç’e baye yat’exeme yaqo şıt. Pase eç’ağe ep’xını peé keğasıç’e ş`aç’er, pşah’o xeğaquhağe yat’e ğaherezığem şıbjiy ç’ısığe pkıxer xeğat’ıshağen fay. yat’em yiréaksiyon pH 6.0 - 6.5h’un fay.
Keğasıç’e té’knik
Şıbjiy zı şığat’ısığe xate ç’ıp’exeme mı peblağe yil’esıxeme şal’ğo fejağe (phytophtotra capcici) hau sımecenığem yipe kewwuhanı peé yil’esı kesi a xete ç’ıp’em şıbjiy şımğat’ısığen fay. Zıl’es téş`ağe k’os’’ı fede pemış`e zeblexuğe ş`enığen fay.
Yat’e ğaharezıç’e:
Şıbjiy şışıdğat’ısıtı xate ç’ıp’er bjıham çöabzeç’e k’uwo jönığen fay. Ğetxapem ewujüjığe l’aşö yéwağe tekejıxer ğatekoağe h’unı fay.
Yéwutın, ğat’ısın:
Şıbjiy ç’exer , fabe zı ç’ıp’em şığaherezığe hasexeme yaxawtezı yağaç’ısex, keç’ısağexer 3-4 thape zıh’uç’e tüpxeme zırıze yareğat’ıshax. Melıl’feğu mazem yiyiç’ığoem peblağe xatem zışağat’ısıştı ş`ıgum xağatısha. Şıbjiyir zı şıdğat’ıshaştı yat’e dez’ığe çezuwıxeme ya fızeguxer 8 cm 0, çezuwum det’ğat’ıshaştı şıbjiyixeme yafızeguri cm 30 – 50 h’une ğat’ısığen fay. Dğat’ısı zıh’uç’e şüanemç’e wuth’umbığe k’ubanem şıbjiy pkı l’apsem pıl’ı yat’er zehemğatako tupüm kıqos’’ıp’xınızı zereşıte yibğat’ıshanızı k’ubanem yiğat’ıshağem kıdeqoç’e neé kenerem yat’e yizı ş`ığe, wubejı goreme ğat’ısıgoreme kışnewujımi pse psı yéttınızı ğat’ısınır wuxığe h’uşt.
Yébzı yétın: Şıbjiy zışıtç’eştı yat’er dğaherezı zıh’uç’e zı dekarım 3 ton/da bılım yébzı sığe tétekoğen fay. Ğat’sığomi fosfor (P) yébzım yi zecerer. Azot (N) yébzım yiznıkorer yétığen fay. Azot yébzım kenere adere yiznıkori yipere psı eğahağum yipe téwteğen fay. Azot yébzı kg/da 15 N, fosfor xel’ı yébzır kg/da 10 P2O5 kabze yétığen fay.
Psı eğahan: Şıbjiyim psı eğahanım zıdğat’ısığem mafe 10-15 kışnewujı tı fejeşt. Yipere şıbjiyixer kıpıç’e nefse psı emığahanım yişüağe keqo şıt. Yipere şıbjiyixer kızerıpıç’e wu fejenızı zı thamafe yafızego psı ebğaha l’epıte pş`ışt. Onığe mazem yikışnewujı Şepıwoğ mazem yişha psı eğahanır puwupş`ışt.
Yépl’ın: Ğat’ısığem kışnewujı kıxeç’ere wut’ıxer xexınığe yat’er ğawuşebınığe peé yipere cüçöğur ş`ın fay. Jönığe mazem yipere thamafem kışnewujı yat`onere wücüçönığer l’apsexeme yat’e yédğazıgörem c`ınızı mek’woğ mazem yişınere wucüçoğur h’o şı wucüçoğu s`ın fay.
Yisımecağexer, yiyağe yézğaç’ıxerene yape keç’ıç’e
Şıbjiy sımecenığexer: wirus sımecenığexer, şö pşığ (Fusarium) sımecenığe, yéğat’ısexıre sımecenığ, Phytophtora Capcici
wirus smecenığexer
şıbjiy işö kolenığe wirus: Tütünxeme (tobacco) kaxeç’ığe jıbjiyixeme kaxehağe zı wirus. Şıbjiy pkım yithapexeme zexefığe pl’ğum l’eç’e kolenı bjığexer kıxez’e. Zağori fıjışö, ğojışö kolen bıjığe meh’ux. Pkıxeme ya xeh’onığer yéğaç’ase. Dünayé ç’ıp’e bexeme yanesığe zı sımecenığe şıt. Thape s’exemç’e, adewadexemç’e, lejaqoxemç’e. Tütün pkıxemç’e sımecnığer mek’öşızı yapeha.
Şıbjiyim Neşebegu kolenı yiwirus: Neşebeguxeme kaxeç’ızı şıbjiyxeme kaxeha zı wirus. Yat’e s’’exemç’e, wus’’pkı psı ezışşüre has’’ wus’’xemeç’e yapeha. Mı arısağe wus’ıjıxeme yaxese ş`ımafer yirexı. Şıbjiy pkı thapexeme wus’ışö pışığaşö kolen bjığexer kıxiz’e féje. Şıbjiyixer ğaşeğone ont’eğe ya zenç’ığe wukoağe s’ıqu h’uğe meh’ux. Pkır mel’h’ançezı kas’ı k’orenım fede meh’uk. Kıeç’erem yideğuğere yibağere kefexı.
Şıbjiyim katıf deyi kolen yi wirus: Katıfıxeme kaxeç’ızı şıbjiyixeme kapıha zı sımecenığe. A nesığeç’e, ade wadeç’e sımecenığer yapıha. Şıbjiy thapexeme ya pkı tfexeme yaşıu yaqos’ı s’’ıqo, yine bjığexer xez’e zağori zıxağe thape ç’ıp’er meğuzı ğoane meh’u. Areşte thapexer yéğağu. Be l’eşı zıh’uremi şıbjiy pkım yizeç’eri yéğağu.
Şö pşığ (Fusarium) sımecenığe
Wirusu fede wuşışınene zı smecağe. Thapexeme yaşö peşı thapem yiç’ı zepıwupş`ıç’e psı zeriqore tfexer kahwaşö zıh’urem şö pışığe smecenığe zerşıtır keğal’ağo. Şö pışınığe sımecenığem yipe keç’ıne zı azeğu yağotığe şıtep.
Sımecağem yépl’ıç’e
Ya neha garantir şö pşınığe sımecğe xemıhaşö, xehami yézeğıre şıbjiy zetéfığe ş`enır arı. Adere bğumç’i şıbjiyir zıxedğat’ıshaştı yat’er tımığat’ısı rapç’e formaldehit fede azeğuç’e dézénfékté ş`ığen fay. Pemış`e ç’e kabze, ç’ıse kabze wuen fay. Yil’esı kese a ç’ıpem şıbjiy şımışen zebleh’uğe ç’ıp’exeme şış`eğen fay.
Yézğat’ısexıre sımecenığe : sımecenığer ç’ısığe ş`aneme neha yapl’eğul’`em wol’ei. Ç’ısexeme yapkıxeme ç’ap’e ç’ap’e ğojığeher feh’u şıbjiy ç’ısexer yat’em yişıu yéwqoreyç’ıx kışnewujım yiwqoreyiç’ığe ç’ısexer meğujıx. Wuzfems’’akırem mı sımecenığer kıgotı adere şıbjiy ç’ısexeme ya zeç’ırem ya pıhaşt. Sımecağer zıxehağe ç’ısexeme ya l’apsexer kops’’aşö, kahwaşö meh’ux.
Sımecenığem yipe keç’ıç’e : Sımecenığer, zel’epıte zı yat’em şış`enım, psı be ejğahagome yéj psığo yipkı atğe h’ure şıbjiy ç’ısexeme mı sımecenığer neha be zere xebl’ağorem peé mıxeme neha wufes’ake wuzeqon fay. Ç’ısexer şıa wumğal’enım wufesakın fay, yil’esı kesi ç’e zışıpş`eştı yat’er zebleph’o, ç’exer wumış`e rapş`e yat’er azeğuç’e dézénfékte ş`ığen fay. Spergon, Arasan, Cerason, Graminon, Agrosan, Dithane mıxeme yafede kimya maddéxemç’e ç’exer fümış`e rapç’e dézénfékte ş`ığen fay.
Phytophtora Ç’ap’i’i sımecenığe : şıbjiyi pkım yipşetıkı al’ınım fede şüs’’ağe kıfeqoağe wol’eğu. pkım yişö peşı psınç’e l’enığe kirite yéş`ı. Mı sımecenığem yipe wu keç’ını peé sımeç’ağe zıpıml’ı ç’e ş`en, mısımace ç’ıse ğat’ısın, k’uwuşe wumğatısın, txis’’em témığat’ıshan, yilapsere yipşetıkı nemısıne psı eğahağen fay.
Yiyağe yézğaç’ıxer
Yébzı hamluw Şıbjiy ç’ıse pkı ş`ane l’apsere yipşetıkı pkıme yas’eğugoreme yéğağux. Mıxeme yipe wukeç’ını peé: %2.6 Gamma BHC xel’ı préparat gr 400 amırıme %40 Aldrin WbP.’şışe gr 150 kg 10 nap’em xeğaquhağe t’equi ğawulebığe. Pşağaşhapem zı téwuteştı ç’ıpem psı ebğaharem kışnewujı ğaherezığe awu nap’e zexel’ zı dékarım kilo 5 téwgoşağe téwuteğen fay
Agrotis xer
yébzı hamlıwum fede neha başere pkı ş`aneme ya pşetık zepiwupç’ıgorem liyéşüke kirexı.
Mıxeme yipe wukeç’ını peé: kg 100 nap’em yizexetığe %40 Aldrin xel’ awum gr 1600 xeğahoağe ç’e ğaharezığe usım şışe zı dekarım kilo 6-7 tégoşağe pkıheme yaş`eğı yat’em téwteğen fay.
Yéş`ünl’ıre has’’ wus’’xer
Şibjiy wus’ı pkıxeme ya pkıpsı iraşüzı yixeh’o yiyağe yirağaç’ı be h’u kesi pkıxeme neha liyéşüke kiraxı.
Mıxeme yape wukeç’ını peé :liyé kezğaç’ırexer zerewol’eğo Fentihon, Dimethoate, Carbarly fede awuxer yaritxağe téwtaç’em şöcenızı ay kızereorem fede yatéwutxeğen fay.
Lapse ur
pkı l’apsem ur xer irağah’uhazı l’apseme ya lejaç’e yiğawuçü feje kışnewujım pkır meğoanlezı mel’`ejı.
Mıxeme yipe wukeç’ını peé : ç’exer, ç’ısexer wumığat’ısı rapç’e 3-4 tha mafe yipe xatem çezuw yat’e detzığexeme zı dekarım litre 40 tégoşağeç’e DD amırıme zı dekarım litre 22 tégoşağeç’eç’e EDB ay pemışe azexeme şüç’ene kirapesıştı awum şışe yéwenığen fay.
ĞOYIN
Mek’uwoğ mazem kışnewujı Bz’ewoğ mazem yişha ğoyınım wu fejeşüne meh’u. Şepıwoğ mazem ğoyınır mewuxı. Zeç’e 9-15 fedize ğoyığo pş`ıne meh’u. Zı thamafem ze ğoyınığen fay.
Kieç’erem yı ba,ğe kızerewkozenığe woase
Kıeç’erer : Türkiye ç’ıp’em yat’e doğo xate ş`aç’eç’e kg/da 1786 yafızeguğe kıeç’ı.
Kıztéhağe : pş`er: makine qoş`e lejaç’eç’e sa/da 1.61, s’’fı qoş`e lejaç’eç’e sa/da 178.37 peqoade
