Ph’eşöj - пхъэшъож
Yis’’exer: Adıg’e: Ph’eşöj, Arab: تمساح Tr:Timsah, İn:Crocodile Fr:Crocodile Rus: крокодилLatin: Crocodilia
Ph’eşöjıxer (Crocodilia), fabe xeğoguxeme, yapsı ujıxemre psıns’’exeme yaşıpsewure, yıişö kumışham fede pıte pulxemç’e wuh’umağe, s’’enl’aqoxeri dıxete zı k’up. Mı k’upım şışı wunağoxer: Alligatoridae (Aligatorgiller), Crocodylidae (ph’eşöjımdexer) re Gavialidae (Gavyaxer)'xer arı.
Crocodilia k’upur, Kretase l’eh’anım yawujırem, yil’es milyon 84`ım yipe fızegum k’ihağe s’’enl’aqo yinıx. Psewure bzıwuxeme yenaha yafeşıtıxer arı. Bzıwuxemre ph’eşöjıxer, Archosauria k’upım şışe psewureme yawujırexer arı. Crocodilia k’upır, yil’es milyon 220 yipe,Trias l’eh’anım fızegum k’ihağe re Mezozoik l’eh’anım zetéfığe bem zexeç’ığe Crurotarsi zediş`iğıme yazıre.
Fizyoloji re biyoloji :
Ph’eşöjım şıjemç’e wuzépl’ırem hampl’ıjım fed. Yıişö şıur kumışham fede pıte pulxemç’e wuh’umağe. Yipere l’akoxeme l’eh’oambe tfırıtf, yiwujıre l’akoxeme l’eh’oambe pl’ırıpl’ yapıt. L’eh’oambeme yafızegu şörıbze yaribzağe şıtıx. Hans’e ofır yil’eğo, zade ğap’l’`ağe ç’e ç’ıha yie şıt. Qoaş`e yie s’exer ute jepkı qoş`eşüxe yiew şıt. Yije yipşere jepkı zakor zeoç’ı. Lıbe yie yibzegur yixere jepkım yépş`ığe şıt. Yinexer, yipexer re yithaqumexer yişha şıum tétıx. Psım yésıxe bete yianeğuner rehate yél’eğu, zexéxı, jı k’éşe. Ş`ıgu şıum şızéqoxe zıh’urem yapkıxer k’inıç’e zérahami, psım değo şésıx. Mafere zeğapsefı, nehaberemç’e şeşıre mewuax. Yinek’uxer zade zereşıtım peé şeşıre değo yal’eğu. Ph’eşöjıxer şö neşüx.
Yaşxaç’e:
Ps’ejiy, bzıwu, psı yeşöne kaqore haywanxer yawubıtızı zepath’ıgorem yaşxı. S’’ıfıxemi yatéladexeri şıex. Yawuarexer qoaş`e zié yajepkıç’e yawubıtızı yafızı psım xel’aşözı yethale, yis’exemç’e zepeth’ıxezı yimıwus’eo yédırıx. Yişxığer yiğat’ıqune müjöre müjaç’exeri yédırıx. Yiwujım yadırığağe müjöxer yas’e t’oaéxemç’e kıdaz’ıjıx. Lı ş`er ğat’ıquğoaye zereh’urem peé zağore zetéfığeme yawuarexer irat’exezı şüfe yéjex.
Yanexeme nerıh’o şı yatél’. Psım zıéhaxerem yapexer, yathaqumexer zı uh’oç’e yéğapıte. Yis’exer zılajerem yiş`exer kıoç’e. Yişöç’e ph’nate, sumk, çöake fedexer yiraş`ı. Ay peé be yawua.
Yabeğoaç’e:
Ç’enç’eç’e mebağox. Yal’ıh’ujığem yikışnewujı, psı ujım zı pşeh’ol’em şiwuth’umbıre k’ubanem çenç’e 50 fediz yireç’as’’e, ç’enç’eme yaşıu pşah’o tiretako at’equm peblağe pese yéjegorem yéğağunex. Zağore maze şı fedize ç’enç’eme yapesıx. Mı l’eh’anım mışxeşüre bzım yikilo k’éfexı. Zağore h’uri bzım yidiyi keqo. Şhaç’erem bzım şxını kifihırep. Şırıxer ç’enç’e şöap’er yawbetenım peplağe hazere zıh’uxerem metre 20 şıjem yağaure makexemç’e yane zıdağaapıane yécex. Yane pşah’oxer yat’irexıxezı şırıxer ç’enç’eme yak’iç’ıç’em apıağu feh’u. işö p’aé yae keh’ure şırıxer yane yafesakıgorem yijeç’e zırıze psım y’eğak’oşıx. Zepl’ığen fayé şırıxeme yanere yate k’ébğuqoştı şınağoxeme, thamafe 6-8 fedize yafesakıxıgorem yaşawh’umex. Bzıwu haşüh’ureuxemre zağore haywanıme, şırıxer yaşüaşxı. Şırıxer yéj zepl’ıjışünı fedize yinı zıh’uxerem yane yate axeme yapeşıje zışıwuaştı ç’ıp’em yiwujı yéhax. ph’eşöjıxeme yinıxeme yapeşıje h’un fayéx. Zı wah’te hazere zıtéqorem yane yatemi yéj yaşırıxeme zı şxını fede neç’e yépl’e féjex. Şırıxrt ps’ejiy ç’enç’exer, s’’iğ re psım xesı has’’wus’’xer yaşxı.
Yizebg’ırıç’ıç’e:
Ph’eşöjıxeme yaneha berer Amerika, Afrika, Madagaskar, Tığap’e re Tığekıéç’ıp’e Asya mre Fızegu Avustralya xeğogume yaşepsewux. Psı şığom şıpsewurexeri şıex. Nil ph’eşöjım yixeğogu şıph’er Nil psırıh’oşüxer are zereşım peé mı s’’er yiratığ. Pesere Mısırım yis’’ıfıxer mıxeme yaşışıneştığex axeme l’ap’ağa yae yal’ıteştığ. Nepe Nil psırıh’oşüxe ujım mı ph’eşöjıxer kışınejığep. Madagaskar'ım şepsewu. Yiç’ıhağe metre 7 nesışü. Mı ph’eşöjıxer kilo 1500 nese meh’uşüx. Mıxeme yaşışe pesere şıpsewuğeme yaşışıgorem kıénıjığe pkıjım yiç’ıhağe metre 15 fediz, zeraşüeş`ıremç’e ay yiwoteğuğor kilo 4000 fedizığ.
Yaşıaç’e:
Ph’eşöjıxer zağore s’’ıfıme yal’eth’ox. Amerikan ph’eşöjım (Crocodylus acutus) yiç’ıhağe cm. 50 mre metre 3.8 yafızegu zéblih’o meh’ux. metre 4`ım nesığexer yawuç’ığex. Yawoteğuğori kilo 2000 `ım nesışü. Xımi şepsewuşü. S’’ıfıme yapeé şınağox. Hindistan re Sri Lanka'm şıbeğoağe, Hint ph’eşöjır psı aşüım şepsewu. Yiç’ıhağe metre 5 fedize meh’uşü. Neha beremç’e ps’ejiyxemç’e zeğaşxei. S’ıfıxemi zağore yal’eth’o. ABD'em yi Tığapetığekıéç’ıp’em şıe psıns’’e, psı wuçöağe, psırıh’o ujıxeme yaşıpsewure Amerika aligatorunun (Alligator misisipiensis) me yaşöxemç’e l’ap’e yaşere, çöake, sumk fedexer yiraş`ı. Yenaha be Florida psıns’’eme yaşepsewu. Yabeğoğu l’eh’anım yamıwuanıxe feğapıtağ. Yaç’ıhağexer metre 3-4 nesışüx. Ph’eşöjıxer zamığaqodırem ğaş`e be yağaş`e. Haywanat xatem şıpsewureme yil’es 80`ım bleç’ığexer şıex. Zağore bzıwuxer, mışınew ph’eşöjıxeme yajepkı zeuxığem dehaxezı yis’eme kadenağe lı fıguç’exer yajepkı yépş`ığe duwexer yaşxı. Ph’eşöjıxemre mı bzıwume yafızegu zı şıaç’e neosığo zediraem fede wol’eğux. Zı şınağo zal’eğurem bzıwuxer meç’ıyizı ph’eşöjır k’éğawuşı.
