Ko - къо
Yis’’exer: Adıg’e:Ko Arab: خنزير Tr: Aslan İn:pig Fr:de porcs Rus: свинья Latin: Suidae
Kor (Suidae), ğaşe kezımıhıre, l’abje zedit’u wunağo. Mı wunağor l’epkı tfım zetéç’ı. Axeri zetéfığe 20 meh’ux. Avrupa'm re Türkiye'm şıpsewurer wunerıp’u kor zıtéç’ığe, ko mığaarısağe zakor arı.
Pekarixer koxeme yablağe şıph’er are yal’ıte. Zağoremi pekarixer dünayé ş`em yikoxer arew, koxeri Pesre Dünayém yikoxew yal’ıte.
Yaş`ıç’exer:
Koxer fızegu yinıxe, yapkı ph’eçayım fede, blane zı bızaşö haywan. Yaişö şecew s’ı ph’aşexer tétıx. Yişö pl’jışö kahwaşö re yéjaşö şü`ıs’’em yafızegu zébleh’u. yaç’hağe yiç’e dıxemıte cm. 50–190 (+ yiç’e cm.3–45) yafızegu yite, yawoteğuğori kilo 6–350 yafızegu zéblih’o keqox.
Yaşhaxer ç’ıha, yanexer s’’ıqu meh’u. yaç’exer psığo ç’ıhax. Yigupeç’e wuzepl’ırem yipe h’uraye zenç’e pılıpe s’ıpem yipl’ışö. Yitaqumexer psığow yas’ıpexer paps’’e meh’u. h’uxeme ya has’exer ujımç’e kıuşığe ç’ıha şıtıx. Yenaha ğaş`eğone s’exer zie ko zetéfığer şıh kor arı. Şıh kom yis’exer yipe xewui yipşe deç’ığe, yinı meh’u.
Koxeme yal’ako pstewum l’eh’oambe pl’`ırıpl’ yapıt. Mıxeme yat’unıre yaşınırer l’abje h’uğew adereme yanaha yinı meh’ux. Neha s’’ıqu h’uğe ya zıremre yapl’`ınırer naha atığem pıtıx axer ş`ıgum nesırep.
Yazebg’ırıç’ıç’e, zıdeşıpsewurexer:
Koxeme yéj yazebg’ırıç’ıç’e Avrasya'm yi 40'nıre yi bğuzağe yi Tığemıwo re Afrika`m yizeç’em yitıx. Yenaha be yizetéfığexer Tığap’etığekıéç’ıp’e Asya'm, Endonezya re Filipinxeme yaşepsewux. S’’ıne, lebı mezıxer yapsewup’e, ğuğaşe ç’ıp’exer şü`ı yal’eğurep.
Wunerıp’u koxer, wune haywanew h’une s’’ıfıme Dünayém yixeğogu pstewum yağak’oşığex. Ay peé Dünayém yizeç’erem şızebg’ırıç’ığex. Tığemıwo re Tığap’e Amerika'm, Avustralya'm re zı xıt’ıgu zawulem, s’’ıfıxeme ya a apıç’ıjığe yiş`erış`e mıasejığe h’ujığeme watéteraze meh’u.
Yaşıaç’e:
S’’ıfıme rehatığe ziramıtırem, mafere zağabıl’ızı şeşıre mehaqo zéqox. k’ondal’e ujüxeme, yéj yawuth’umbew ç’ıg’ı, wus’ı pkıxemç’e yağabıl’ığe k’ubaneme zışağabıl’ı, zışağapsefı. Nehaberemç’e psım peblağe meh’ux. Zetéfığe beme psıcıç’e zéğap’ç’ızı yapısı has’’wus’’ txıs’’erıl’xer zıpağaç’ıx. Koxer fabje meşeşüx, değo yésışüx. Watéqo zıbğaguaxerem zewoaqo, tél’edaqo meh’ux. Yapiyixeme yis’e ç’haxemç’e yaç’el’ajex. Koxer nehaberemç’e zı arh’oğo zeş`iğe mepsewux. Mı arh’oğuxer zı ko bzı zawulere mıxeme yaşırıxemç’e meh’ux. L’eşığaxe ko h’uxer yazako mepsewux.
Yabeğoaç’e:
Ko h’uxer yal’ıh’ujığom bzıxeme yapeé yaşhaxemç’e zezawox. Bzım yiğumığe maze 3-5 yekudiyi, kışnewujım 1-8 yafızegu şırı kal’fı. Şıh komre wunerıp’u kom yapemış`ırem yizeç’erem yaşırıme yaişöxer ğath’ığaşö keh’ux. Şırıxer yinı h’une zıfejerem yaişö ğath’ığexer meqodıjı. Mı işö ğath’ığexemç’e şırıxer k’ondeme kaxemışe zıxağabıl’hanım yişüağe yéç’ı.
Koxer, s’’ıfıxer:
Koxer yiğaş`em yalı peé yawuare zı haywane zereşıtım peé wunerıpe yeğaasexi, keğası fejağex. Koxer yil’es 8500`ım yipe yeğaasağe yal’ıte. Be zerawuarem peé, visaya komre mıasağe asemıj kom fede zetéfığexeme yal’epk qudınım uş`ağ. Mı zetéfığe t’uri IUCN `mç’e “qodıpen şınağom yite “ (critically endangered) şhafığem xatxağ.
Yenaha be zetéfığe zie xaşö kor, tığujxemre mışexer zışımıe xeğogume yaşıbeğoağex. Şeşıre ş`ap’exem re xatexeme yaxehaxezı yayağe yirağaç’e zereşıtım peé yawuaxegorem yibağe yağamaé.
Yizetéfıç’e:
işö sistematik.
Xabze zetéfıçemç’e, pekarimdexem re psışöntıxer zewuneğux aderemç’e ğaşe kezımıherexer (Suina) yixere k’upır yaş`ıx.
Şhaç’erem yixere zeétxağem şızeretl’eğurem fede filogenetik zetéfıç’em ps’ejiyseyh’ojxeri xetın fayéx.
Cetartiodactyla (l’abje zedit’u re ps’ejiyseyh’ojxer)
* L’edake l’egu ziexer (Tylopoda)
* Suoidea (Komdexer ee Pekarimdexer)
* Ğaşe kezhırexer (Ruminantia)
* Cetancodonta
* Psışöntıxer (Hippopotamidae)
* Seyh’ojıxer (Cetacea)
Şıh kor yipe xewui yinı h’uğe yis’exemç’e kaxeşı.
Wune ko
Koxeme ya wunağo lepkı 5 ztéç’ı, Axeri zetéfığe 20 meh’ux.
* Babyrousa
* Şıh ko (Babyrousa babyrussa)
* Hylochoerus
* Yinı mezı kor (Hylochoerus meinertzhageni)
* Phacochoerus
* Şıu zie Afrika kor (Phacochoerus aethiopicus)
* Şıu zie ko (Phacochoerus africanus)
* Potamochoerus
* K’onde kor (Potamochoerus larvatus)
* psırh’o kor (Potamochoerus porcus)
* Jaç’e zie xaşö ko(Sus barbatus)
* Vietnam xaşö ko(Sus bucculentus)
* Visaya xaşö ko(Sus cebifrons)
* Selebes xaşö ko(Sus celebensis)
* Wune ko (Sus domestica)
* Flores xaşö ko (Sus heureni)
* Filipin xaşö ko (Sus philippensis)
* Asımıj xaşö ko (Sus salvanius )
* Bayağı xaşö ko (Sus scrofa) Türkiye.
* Timor xaşö ko (Sus timoriensis)
* Cava xaşö ko (Sus verrucosus)
