Şı - шы
Yis’’exer: Adıg’e: Şı, Arab: Tr: At, İn:Horse, Fr: Cheval, Rus: лошадь,Latin: Equidae
Şı, Şımdexeme (Equidae) yawunağom dıxete wus’ı şxaqo bzaşö zı haywan zetéfığ. Asağe zereşıtım fede, Amerika xeğoguxeme “Mustang” re Altay kuşhaxeme yabğu t’um zeuxığe ş`ıguxeme “Prezevalski” ziraore şı mıasağe ah’oğxer yaşepsewu. Şıxeme yenaha yawbıtıre yizetéfığexer: Arab, İngiliz re Midil. Midil Şıxer zı t’ı fedize s’’ıqu meh’ux.
Adıg’exeme ay Şı s’’e fawusığ. Adıg’e bzemç’e Şım feoağexer a- Şı: zı nım zı tım yişawoxeme yazefeşıtıç’em yis’’e . b- Şı: l’ıtağem t’um yikışnewujıre (3) cağem yi s’’e. C- Şı: Şın ofım yiwunaşö. Ay şı s’’e zifiratığem yifeoağer yej yaşı fede zeral’ıteştığem peé arı, axemç’e cay fedize şüı yal’eğo zı bılım l’ep’e şıtığ. H’um Şıh’u, yibzır Şıbzı, keh’uğaém K’unan yirao. Şha s’’ıquxew thaqume ç’ak’oxer yae şıtıx. Yağaş`e yil’es 40-60 fediz.
Şıxer pesere s’’ıfıxeme yazel’ınasınç’e hal’e zehanç’e, hal’e zızerışenç’e,ş`ap’e jönıç’e, hamı onıç’e, zawo ş`ıç’eç’e, çırıwut cegumç’e, şı zeferışe sporum fedexeme yaşhape zı blım ş`eğoşüxe şıt. Şır zegoth’ını fedize pşığemi ziyer zerefayem fede maşe yie qoaş`emç’e ofım ziretı.
Nepe Amerika xeğoguxeme yaşıpsewure Mustang ziraore şıxer, İspanyolxeme Amerika’m yaşağe şı arısağexeme yaşışe ş`ezıi yaxeç’ığe şıxeme yaşharuwt’ıpşe h’ujığexer arı. Şxım maç’eç’e yikuxew ğe pstewum yiwo qoaç’e yézeğe şıtıx. Tarpan s’’eç’e yaş`ejıre Avrupa xaşö şıxer (E. caballus gmelini) yil’es 1876’ım şıfejew yil’epk zetéfığe wuxığ. Nepe pesere dünayem kıénıjığe yil’epk zetéfığe zığapsewure zı şıle şı zako şıe şıt, a şıri Fızegu Asya`m Moğolistan’ım yizeğoç’ı şıa gubğexeme yaşepsewux. Asya xaşö şı Prezevalski ziraorem feşhafe Moğolistan xaşö şı ri yirao. Altay kuşhaxeme yabğu t’um şepsewux. Şüs’’e zade pşetıkıs’ı ç’ak’oxer yaew, woteğo, şha yinixew thaqume s’’ıquxe, ç’ıs’ı ç’ıha şıtıxe adere wune şıxeme yafemıde tépl’e ş`ıç’e yae şıtıx. Ya işöxer pl’ıjışö kahwaşö şıte zı dexe l’eğuç’e yaew yaupexer fıjıx. Ş`ımafem ya s’ıxer ç’ırı meh’uzı ş`ıam şewh’umex.
Wune şıxer: zağore bilim s’’ıfıxemç’e Şır yape wune arıp’e şış`ığexer İskit`xer arew yao. Zerşüeş`ıremç’e yil’es 5500 fedizım peplağe s’’ıfıme yağalaje. Nepere şıxer Asya xaşö şıxeme yatéç’ığe pl’ıtenım gutépsafe yimıe şıt. Zağore zoologxeme Avrupa xaşö şım téç’ığexe yipe kahı. Wune şı yaş`ığeme zetéfığe be yea şıt. Midil şı s’’ıquxemre Arap şıxeme yal’epkı şha tereze yaş`e şıtep. Şıxeme yafızegu zefeét’ıhanığe yil’ep, zeferışe yaş`ı zıh’urem, xeatığem yél’exe zıh’urem zeh’oapsexegorem zızepaş`ıje yipe yişınıxe peé neha cade şexe şıt. Sehatım km. 60-70 fedize maşeşüx.
Arap Şı: wutét’ıshanç’e zeferışe yirıpş`ıç’e yiyezeğıç’e değudede z ışı. Mı şıxer fızegu Asya`m re Anadolu`m yiç’i Arabistan`ım yihağe şıxeme yatéç’ığ. İngiliz Şıxeme yaneha yezeğığe yiew, sehat 24-28 fedize zıs’eç’e psı yémışöaxe ğogu yireqo.
İngiliz Şı: wutét’ıshanç’e zeferışeç’e değow z ışı. Zeferışem neha yéqu değo maşex.. Arab h’um re İngiliz şıbzıme yafızegu kiç’ığe z ışı zetéfığ. Yil’ek’ojexer Arab şıxeme yaneha ç’ıha meh’u.
Midil Şı: H’uph’e s’’ıqo, yézeğığe yie zı şı zetéfığ. Yiyınağe pşenım amırıme t’ım fedizı meh’u. Ç’alexer tét’ıshanxe peé değo z ışı. Woteğuşe şımıtı hal’exer zerişene şık’um iraş`e.yizetéfığeme Shetland, İzlanda re Norveç midilxer yape keqox.
Şım yişö
Şım yişö (don) yirao. Şı şöxer şüts’’e s’’ıwutxe, pl’ıjı (pl’rı, kahwaşö, şh’omçışö) , fıjı, zenç’ı (yipk kahwaşö, pşetıkıs’ı, yiç, yil’eç’ap’e s’ıpexer şüts’’e. Kula (yipk ğojı ç’eps’’aşö, yipşetıkıs’ı, yiç, yil’eç’ap’e s’ıpexer şüts’’e). Fıjıpath’o (ç’eps’’aşö fızışö zexel’e fıjı), Path’o (pl’ıjışöem yişıu fıjı s’ıxer tétıx), Ahreç(s’ıxer fıjı, pl’ıjı, yipşetıkıs’ı re yiç’ı şüts’e) mı şöxer yej yafızegum zetéç’ıjıxezı şö zetéfığe şhafığe meh’u.
Zıtxığer
Hatko Nuri Ersoy
Telif hakk tarafıma aittir basım ve yayını izine tabidir.
